της Πράτσι Πατανκάρ

Ο τοίχος μου στο Φέισμπουκ τελευταία έχει γεμίσει από αναρτήσεις και άρθρα που αφορούν τη γιόγκα στις Ηνωμένες Πολιτείες. Βρίσκω πολύ εκνευριστικό να διαβάζω πόσο «τραυματικό» για τους Αμερικανούς νοτιοασιατικής καταγωγής είναι να βλέπουν λευκούς που διδάσκουν και κάνουν γιόγκα. Μεγάλωσα σε ένα χωριό οκτώ ώρες από το Μουμπάι και κατάγομαι από αγροτική ινδική οικογένεια κατώτερης κάστας· έτσι, η «γιόγκα» ήταν κάτι πολύ μακρινό για μένα. Ανήκε στην κουλτούρα της βραχμανικής ανώτερης-μεσαίας τάξης των πόλεων. Μόνο τελευταία ακούω να μπαίνει η γιόγκα στο λεξιλόγιο των ανθρώπων με τους οποίους μεγάλωσα, και βλέπω «χαλάκια της γιόγκα» να πουλιούνται σε μαγαζιά των κάπως μεγαλύτερων πόλεων κοντά στο χωριό μου.

Το άρθρο αυτό δεν γράφτηκε καθόλου για να καταγγείλει τη γιόγκα. Όπως πολλοί άλλοι άνθρωποι στην πατρίδα μου (και αλλού), αποδίδω αξία σε κάποιες πρακτικές οι οποίες έχουν παγιωθεί σε αυτό που σήμερα είναι γνωστό ως γιόγκα. Πολλοί άνθρωποι, είτε κατάγονται από τη Νότια Ασία είτε όχι, κάνουν μαθήματα γιόγκα. Ίσως πολύ περισσότεροι στη Νότια Ασία ακολουθούν ποικίλους συνδυασμούς άσκησης, σωματικών στάσεων, αναπνοών και διαλογισμού, τους οποίους δεν είναι απαραίτητο να έμαθαν μέσα από κάτι που να θεωρείται κοινή παν-ινδική κουλτούρα της γιόγκα. Εγώ η ίδια έμαθα και ακόμα ακολουθώ χαιρετισμούς στον ήλιο και άλλες ασάνα που με βοηθούν να διατηρήσω την ευκαμψία μου. Ωστόσο, με στεναχωρεί η ολοένα και πιο δημοφιλής ρητορική μεταξύ κάποιων Νοτιοασιατών στην αμερικανική διασπορά, οι οποίοι επικρίνουν απλουστευτικά τη «δυτική» υιοθέτηση και την «λευκή» οικειοποίηση της γιόγκα η οποία ανήκει στην «κουλτούρα μας». Οι φωνές αυτές, ριζωμένες στον σωβινιστικό ινδουισμό μιας μικρής μειοψηφίας από τις ανώτερες κάστες, διεκδικούν τη γιόγκα ως μια δική τους ομοιογενή κουλτούρα –κατά τρόπους που συσκοτίζουν την ποικιλομορφία, και τις ανισότητες, που υπάρχουν μεταξύ Νοτιοασιατών από άποψη κάστας, τάξης και θρησκείας.

Πολλοί Ινδουιστές από τις προνομιούχες κάστες χρησιμοποιούν τέτοιες αξιώσεις πολιτισμικού κεφαλαίου ως νόρμες κυριαρχίας κατά τρόπους που καταπιέζουν ή και διαιωνίζουν τη βία εναντίον Μουσουλμάνων, Χριστιανών, Νταλίτ, Μπαχουτζάν και Αντιβάσι, δηλαδή συνολικά της τεράστιας πλειοψηφίας των λαών της Ινδίας. Έχουν χρησιμοποιήσει αυτή την εξουσία για να διαγράψουν ή να ομογενοποιήσουν την τεράστια πολυμορφία των ιθαγενικών και τοπικών πνευματικών πρακτικών στη δική τους, βραχμανική μορφή ινδουισμού. Για την τεράστια πλειοψηφία των Νοτιοασιατών, η απειλή δεν έρχεται καθόλου από «λευκούς» που ασκούν ή που «ιδιοποιούνται» τη γιόγκα. Αυτό που προσδοκούν είναι συνειδητή αλληλεγγύη και υποστήριξη στους αγώνες τους ενάντια στον κοινοτισμό και την καταπίεση της κάστας, την επιθετικότητα κατά του Πακιστάν, την αρπαγή της γης τους και τις απειλές ενάντια στο βιος τους αλλά και τις ανθεκτικές κουλτούρες τους.

Πρόσφατα που ξαναπήγα στην πατρίδα, όλοι μιλούσαν για τις επερχόμενες εθνικές εκλογές. Δώδεκα χρόνια από τότε που συνέβαλε στην οργάνωση γενοκτονικών πογκρόμ κατά των Μουσουλμάνων στη δυτική πολιτεία Γκουτζαράτ, ο Ναρέντρα Μόντι πήρε το χρίσμα του υποψήφιου πρωθυπουργού από το κόμμα Μπαρατίγια Τζανάτα. Ο «χαρισματικός» αυτός ηγέτης της ινδουιστικής δεξιάς εξυμνείται από τους υποστηρικτές του που συνέβαλε στην ανάπτυξη της Γκουτζαράτ. Μου είναι ανυπόφορο να βλέπω τη φάτσα τού Μόντι σε γιγαντοαφίσες κολλημένες παντού στην Ινδία, όπου περιοδεύει και δίνει «όρκους νίκης» στους λόγους του. Με πονάει να ακούω στα ΜΜΕ τη φωνή του που θυμίζει τη βιτριολική ρητορική του, στο όχι τόσο μακρινό παρελθόν, υπέρ της ανωτερότητας του ινδουισμού –η οποία σίγουρα θα επιστρέψει. Ένας άνθρωπος που βρίσκεται πίσω από μαζικές δολοφονίες προαλείφεται για επόμενος πρωθυπουργός της Ινδίας.

Ζούμε επίφοβους καιρούς. Μόλις αυτή την εβδομάδα, ο εκδοτικός οίκος Penguin ήρθε σε εξωδικαστικό συμβιβασμό με μια ακροδεξιά ομάδα που ισχυριζόταν ότι ένα βιβλίο της καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου Ουέντι Ντόνιγκερ «δυσφημεί» τον ινδουισμό: ο Penguin συμφώνησε να καταστρέψει όλα τα αντίγραφα του βιβλίου. Και, πιο κοντά στη δική μου κοινότητα, ο ακούραστος ακτιβιστής κατά των προκαταλήψεων Ναρέντρα Νταμπχολκάρ πρόσφατα δολοφονήθηκε μέρα μεσημέρι έξω απ’ το σπίτι του.

Τι σχέση έχουν όλα αυτά με τη γιόγκα; Όλο και κάποια έχουν. Κανείς δεν έχει κάνει περισσότερα για να εκλαϊκεύσει τη γιόγκα στην Ινδία τα τελευταία χρόνια απ’ ό,τι ο τηλεευαγγελιστής Μπάμπα Ράμντεβ, ο οποίος ταυτόχρονα τη μετέτρεψε σε κεντρικό εργαλείο στο πολιτιστικό οπλοστάσιο της ινδουιστικής δεξιάς. Ο Ράμντεβ έχει αρχίσει να οργανώνει μαζικές «γιορτές γιόγκα» σε όλη την Ινδία σε υποστήριξη της καμπάνιας τού Μόντι. Ο ίδιος ο Μόντι πρόσφατα μίλησε στο λεγόμενο «πρώτο πανεπιστήμιο γιόγκα στην ιστορία» στην Ινδία, λέγοντας: «ακόμη και μετά την ανεξαρτησία, δεν βγήκαμε από τη νοοτροπία του δούλου και συνεχίζουμε να αγνοούμε τη σημασία της γιόγκα. Μερικές φορές, εξισώνοντας τη γιόγκα με τον κοινοτισμό, κάναμε μεγάλο κακό στον εαυτό μας». Τα πράγματα αυτά δεν είναι να τα παίρνουμε ανάλαφρα. Όσους από μας προβάλλουμε κάποια καταγωγή από τη Νότια Ασία, θα πρέπει να μας απασχολεί αυτή η χειραγώγηση της «κουλτούρας μας».

Πώς συνδέονται όλα αυτά με τη γιόγκα στις Ηνωμένες Πολιτείες; Μια σειρά από πρόσφατα άρθρα ασχολούνται με το ζήτημα ποιος νομιμοποιείται να μιλά για τη γιόγκα· εκφράζουν ιερή αγανάκτηση για τους «λευκούς» και το ρόλο τους στην εμπορευματοποίηση και πολιτισμική ιδιοποίηση της γιόγκα, για την εσφαλμένη προφορά σανσκριτικών λέξεων, και για το ότι δεν ακολουθούν την αυθεντία των Νοτιοασιατών στο θέμα αυτό. Κεντρικό ρόλο σε αυτή τη συζήτηση παίζει η καμπάνια «Take Back Yoga» [να πάρουμε πίσω τη γιόγκα], στην οποία ηγείται το Hindu American Foundation (HAF) και η οποία διεκδικεί την αποκλειστική σύνδεση της γιόγκα με τον ινδουισμό. Το HAF έπαιξε έξυπνα με την ενοχή των φιλελεύθερων λευκών για να κερδίσει χρόνο παρουσίας στα μέινστρημ ΜΜΕ. Η επιρροή και η «πολυπολιτισμική» νομιμοποίηση που αποκτά μέσα από την καμπάνια για τη γιόγκα είναι χρήσιμη για την πραγματική του ατζέντα –να στηρίξει την ισλαμοφοβική ινδουιστική ακροδεξιά και τις εξτρεμιστικές και βίαιες οργανώσεις της με τις οποίες συνδέεται.

Το επιχείρημα περί πολιτισμικής αυθεντικότητας που προβάλλει το HAF είναι επικίνδυνο. Το να λέμε ότι η γιόγκα ανήκει στον ινδουισμό –ή και γενικά στην Ινδία ή στη Νότια Ασία- προϋποθέτει ότι η προέλευση και η εξέλιξη τη γιόγκα υπήρξε μονολιθική. Όμως, ούτε η σύγχρονη «γιόγκα» ούτε ο «ινδουισμός» είναι φαινόμενα αιωνόβια και ομοιογενή. Ουσιαστικά και τα δύο συναρμολογήθηκαν το 19^ο και τον 20ό αιώνα, σε διάδραση με τις πραγματικότητες της βρετανικής αποικιοκρατίας. Ο Πανκάτζ Μίσρα δείχνει ότι πολλοί Ινδοί από ανώτερες κάστες συνεργάστηκαν αρμονικά με τους Βρετανούς για να διαμορφώσουν έναν ενοποιημένο «σανσκριτικό ινδουισμό» υπό βραχμανική ηγεμονία. Αυτή η βρετανο-βραχμανική εκδοχή ινδουισμού –μία από τις πολλές επινοημένες παραδόσεις που γεννήθηκαν παντού στον κόσμο τον 18^ο και τον 19^ο αιώνα- συνέχισε να βρίσκει πολλούς «πελάτες» μεταξύ ημι-εκδυτικισμένων Ινδών που υπέφεραν από σύμπλεγμα κατωτερότητας απέναντι στις εμφανώς πιο επιτυχείς και οργανωμένες θρησκείες του χριστιανισμού, του ιουδαϊσμού και του ισλάμ. Οι σημερινοί εθνικιστές, που λαχταρούν να γίνει η Ινδία μία μυώδης παγκόσμια δύναμη, αποτελούν ευθεία προέκταση μεταρρυθμιστικών κινημάτων του 19^ου αιώνα αφοσιωμένων στην αναβίωση και την αποκάθαρση ενός ινδουισμού που θεωρούσαν ότι είχε πολυδιασπαστεί και εξασθενήσει. Αυτοί οι εθνικιστές, που προέρχονταν κυρίως από ανώτερες κάστες και από τα μεσαία στρώματα, επιτάχυναν τον εκσυγχρονισμό και την ομογενοποίηση του «ινδουισμού».

Οι προνομιούχοι ινδουιστές ηγέτες, μέσω της βίαιης κυριαρχίας τους, ιδιοποιήθηκαν πολιτισμικά μία ευρεία γκάμα από διάφορες σέκτες, πρακτικές, πεποιθήσεις και τελετουργικά που είχαν ύπαρξη αιώνων. Η ιστορία αυτή, τόσο η ευρωπαϊκή επίδραση όσο και η βραχμανική ιδιοποίηση, ισχύει και για τη γιόγκα. Δεν πρέπει κανείς να υποθέσει ότι όλες οι κοινότητες των Νταλίτ, Μπαχουτζάν, Αντιβάσι, Μουσουλμάνων, Χριστιανών, Βουδιστών ή Σιχ ασπάζονται τις βραχμανικές μορφές της γιόγκα ως τμήμα της κουλτούρας τους. Η αναπαράσταση της Νότιας Ασίας ως λίκνου κάποιας μυθικής ομοιογενούς κουλτούρας ανάγεται σε μια σταυροφορία των σωβινιστών ινδουιστών της ανώτερης κάστας. Πρέπει συνειδητά να διδαχθούμε και να αναδείξουμε τις πλούσιες, ποικίλες κουλτούρες, ιστορίες, συνήθειες και πνευματικές πρακτικές της τεράστιας πλειοψηφίας των λαών της Νότιας Ασίας, ιδίως των κοινοτήτων Νταλίτ και Αντιβάσι που αγωνίζονται να διατηρήσουν ζωντανές τις κουλτούρες τους, και να αμφισβητήσουμε την προσπάθεια των προνομιούχων καστών να ορίσουν την κουλτούρα της Ινδίας και της Νότιας Ασίας ως μονολιθική και δική τους.

Ο Μήρα Νάντα δείχνει ότι οι σωματικές πτυχές της γιόγκα, όπως ασκείται σήμερα, προέκυψαν μέσα από υβριδισμό με ασκήσεις και τεχνικές της γυμναστικής και του μπόντυ-μπίλντινγκ δανεισμένες από τη Σουηδία, τη Δανία, την Αγγλία, τις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες δυτικές χώρες. Οι καινοτομίες αυτές μπολιάστηκαν δημιουργικά στις Γιόγκα Σούτρα της βραχμανικής θεολογίας ώστε να δημιουργήσουν την εντύπωση μιας συνέχειας πέντε χιλιάδων χρόνων, η οποία όμως είναι ανύπαρκτη.

Έτσι, η σημερινή καμπάνια τού HAF είναι παραπλανητική διαφήμιση. Πώς μπορεί να καταγγέλλεται μόνο τώρα η «Δύση» ότι ιδιοποιείται κάτι που είναι το ίδιο προϊόν ιδιοποίησης και υβριδισμού πολλών πολιτισμών;

Καινούριες πρωτοβουλίες έχουν προκύψει στο μεταξύ, όπως η South Asian American Perspectives on Yoga in America (SAAPYA) με τη φιλοδοξία να αναδείξουν τις νοτιοασιατικές ρίζες τής γιόγκα. Η SAAPYA συχνά χρησιμοποιεί το λεξιλόγιο της κοινωνικής δικαιοσύνης και της απο-αποικιοποίησης, αλλά στην ουσία φαίνεται και αυτή να επιβεβαιώνει μια αντίληψη περί μολιθικής θρησκευτικής προέλευσης της γιόγκα. Πόσο μπορούμε εμείς, ως προοδευτικοί Νοτιοασιάτες στις Ηνωμένες Πολιτείες, να δεχόμαστε να προβάλλονται εξ ονόματός μας τέτοιοι ισχυρισμοί, παρόμοιοι με εκείνους των ακροδεξιών ινδουιστών;

Έχω ακούσει πολλούς Νοτιοασιάτες Αμερικανούς να εκφράζουν εκνευρισμό και ενόχληση για εσφαλμένη εκφορά σανσκριτικών στίχων από τους λευκούς. Αλλά μήπως όλοι οι Νοτιοασιάτες –ή Νοτιοασιάτες Αμερικανοί- προφέρουν σωστά αυτές τις λέξεις ή γνωρίζουν τη σημασία τους; Φυσικά, τότε βγαίνει θυμός και γι’ αυτό! –δηλαδή που οι «λευκοί» θεωρούν ότι κάποιος που μοιάζει Νοτιοασιάτης πρέπει να ξέρει τη σωστή προφορά. Το θέμα όμως είναι, μήπως και οι προνομιούχοι Νοτιοασιάτες Αμερικανοί δεν ιδιοποιούνται πολιτισμικά, και δεν «αποικίζουν», την κουλτούρα των λαών που πράγματι ζουν στη Νότια Ασία; Καθώς κατάγομαι από χαμηλή κάστα, δεν έχω προσωπικά καμία ιδιαίτερη σύνδεση με τα σανσκριτικά. Και μάλιστα, τα απορρίπτω ως «θεία γλώσσα» που ανήκε μόνο στους Βραχμάνους: η γλώσσα αυτή χρησιμοποιήθηκε επί πολύ καιρό ως μέσο για να κρατιέται η πνευματική γνώση μακριά από την πλειοψηφία, ώστε οι άνθρωποι να μην έχουν άλλη επιλογή παρά να ακολουθούν τις διδαχές των ιερέων. Άνθρωποι που επιχείρησαν να φέρουν τα σανσκριτικά κοντά στους «απλούς ανθρώπους», έφαγαν αποκλεισμό από τη βραχμανική κοινότητα. Γιατί τώρα εμάς θα πρέπει να μας απασχολεί πώς προφέρονται τα σανσκριτικά στα μαθήματα γιόγκα; Ιδίως όσοι από μας είμαστε Νταλίτ ή από άλλες κατώτερες κάστες, γιατί να βιώνουμε ως τραυματική εμπειρία τα λάθη σε μια γλώσσα ταξικής υπεροχής και διακρίσεων;

Φυσικά, αυτή δεν είναι η μόνη αιτίαση. Πολλοί ισχυρίζονται ότι οι «λευκοί» έχουν εμπορευματοποιήσει τη γιόγκα. Αυτό είναι αλήθεια: τα μαθήματα στα γυμναστήρια είναι συχνά ακριβά. Πολλοί δάσκαλοι, και οι περισσότεροι μαθητές, είναι λευκοί· οι σχετικές διαφημίσεις και τα βίντεο απεικονίζουν λευκούς, καλλίγραμμους ανθρώπους. Καλό θα ήταν ασφαλώς να περιέχουν μεγαλύτερη ποικιλομορφία από άποψη φυλής και σωματότυπου. Ας μην ξεχνάμε όμως ότι και πολλοί Ινδοί γκουρού συμμετείχαν σε αυτό το μάρκετινγκ προς εύπορους λευκούς. Ένας από αυτούς είναι και ο Bikram Choudury, ο οποίος, σύμφωνα με δημοσιεύματα, αντιμετωπίζει κατηγορίες για σεξουαλική παρενόχληση εις βάρος μαθητριών του. Αναρωτιέμαι γιατί οι Νοτιοασιάτες Αμερικανοί δεν καταγγέλλουν και τους Ασιάτες γιόγκι. Μήπως δεν θέλουμε να βγάλουμε τα δικά μας άπλυτα στη φόρα; Η πραγματικότητα όμως είναι ότι οι αδικίες των σωβινιστών και εύπορων ινδουιστών δεν είναι δικά μας άπλυτα, και ότι, όπως συνέβαινε και κατά την αποικιοκρατία, οι Ινδοί από τις προνομιούχες κάστες δουλεύουν ακόμα χέρι με χέρι με την καπιταλιστική και ιμπεριαλιστική δύση.

Υπάρχουν τελευταία αρκετές πρωτοβουλίες που προσπαθούν να προαγάγουν τη γιόγκα θεραπευτικά για ειδικές κατηγορίες πληθυσμού, και να την κάνουν πιο προσιτή οικονομικά για κοινότητες που δεν έχουν επαρκή υγειονομική κάλυψη, όπως για παλαίμαχους πολεμιστές και πρώην καταδίκους. Οι προσπάθειες αυτές είναι αξιέπαινες.

Το κυριότερο, όμως, για μας τους Νοτιοασιάτες Αμερικανούς, θα ήταν, αντί να ψάχνουμε πώς θα εκπαιδεύσουμε τους λευκούς για την προέλευση της γιόγκα, να εκπαιδευθούμε λίγο κι εμείς σχετικά με τις ιστορίες και τους σύγχρονους αγώνες εκατομμυρίων ανθρώπων παντού στη Νότια Ασία. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η πανινδική γυναικεία πορεία για τον αυτοκαθορισμό των Νταλίτ που διοργανώνεται το Μάρτιο: γυναίκες Νταλίτ περιοδεύουν σε όλη την Ινδία και οργανώνουν ομιλίες και συγκεντρώσεις για να ζητήσουν δικαιοσύνη και λογοδοσία για τη βία και την καταπίεση. Η δική μας δουλειά είναι να μιλήσουμε για τη στήριξη που παρέχει η ινδουιστική διασπορά σε πολιτικές μίσους στο εσωτερικό της Ινδίας, και σε επιθετικότητα έναντι των γειτονικών χωρών. Να καταγγείλουμε το πώς χρησιμοποιούν μια απατηλή ιδεολογία περί της γιόγκα για να προωθήσουν τους σκοπούς τους. Η ευθύνη μας απέναντι στους λαούς της Ινδίας και της Νότιας Ασίας είναι να κάνουμε ό,τι μπορούμε για να εμποδίσουμε τον δολοφόνο Μόντι και την κοσμοαντίληψή του να οδηγήσουν τη χώρα στο φασισμό.

Τίτλος πρωτοτύπου:

Prachi Patankar, Ghosts of Yogas. Past and Present.

Μετάφραση: Α.Γ.