του Άκη Γαβριηλίδη

Η πρώτη, αν δεν μου διαφεύγει κάτι, παράθεση από έργο του Μισέλ Φουκώ που έχουμε στα ελληνικά γράμματα δεν οφείλεται σε κάποιον νομικό, φιλόσοφο ή κοινωνιολόγο, αλλά στον ποιητή –ακριβέστερα, εδώ, τον δοκιμιογράφο- Γιώργο Σεφέρη.

Αυτό δεν φαίνεται να έχει προσεχθεί ιδιαίτερα, ή πάντως να έχει σχολιασθεί από κανέναν. Στο παρόν σημείωμα θα με ενδιέφερε να διερευνήσω γιατί.

Η εν λόγω παράθεση βρίσκεται στο δοκίμιο «Οι ώρες της ‘κυρίας Έρσης’», μια βιβλιοκρισία για το ομότιτλο έργο του Νίκου-Γαβριήλ Πεντζίκη η οποία δημοσιεύτηκε, με το ψευδώνυμο Ιγνάτης Τρελός, στον Ταχυδρόμο, λίγες μέρες πριν την κήρυξη της δικτατορίας –σήμερα μπορεί κανείς να το βρει στον τρίτο τόμο των Δοκιμών, με τη χρονολόγηση «Ιανουάριος 1967»-, και αφορά το Οι λέξεις και τα πράγματα, χωρίς να κατονομάζει ούτε το βιβλίο ούτε τον συγγραφέα. Με δεδομένο ότι το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1966, είναι εντυπωσιακή η ταχύτητα της αντίδρασης· η παράθεση θα πρέπει να είναι από τις πρώτες όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά οπουδήποτε στον κόσμο εκτός Γαλλίας.

Αλλά ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι το περιεχόμενό της. Mεταξύ άλλων διότι πρόκειται για μία παράθεση μέσα στην παράθεση

Συνέχεια →

του Έντουαρντ Σαΐντ

Δεν πρόκειται μόνο για μια «υπόθεση», αλλά για έναν άνθρωπο και για ένα βιβλίο. Ο Σαλμάν Ρούσντι υποφέρει απαράδεκτα ως άνθρωπος. Ζώντας κρυμμένος επί τέσσερα χρόνια, έχει χάσει την προσωπική του ζωή και κάθε προσωπική γαλήνη. Αναγκασμένος να μετακινείται συνεχώς, στερείται τη δυνατότητα να βρίσκεται με την οικογένεια ή τους φίλους του και ζει κυνηγημένος, κατά ειρωνικό τρόπο μπροστά στα μάτια όλου του κόσμου, για τον οποίο η επίφοβη ιρανική φάτουα –μια απόφαση τόσο εκδικητικά ανόητη όσο και ηλίθια δολοφονική από πρόθεση- είναι απλώς ένα θέμα στις ειδήσεις ανάμεσα στα άλλα. Κανένας άνθρωπος, υπό οποιεσδήποτε περιστάσεις, δεν θα έπρεπε να ζει έτσι.

Αλλά πρέπει να θυμόμαστε και το ίδιο το βιβλίο, τους Σατανικούς Στίχους. Ένα έπος της μετανάστευσης, της αστάθειας και της πτητικότητας, αμφισβητεί κάθε αντίληψη περί σταθερής Συνέχεια →

του Άκη Γαβριηλίδη

Πριν από κανένα χρόνο, είχα δημοσιεύσει εδώ ένα σημείωμα σχετικό με το ποίημα «Πρωινό άστρο», το οποίο είχε γράψει ο Γιάννης Ρίτσος ως τρυφερό νανούρισμα με αφορμή τη γέννηση της κόρης του και το οποίο έκτοτε έχει γνωρίσει αρκετές μελοποιήσεις και χρήσεις σε σχολικές γιορτές και σε παιδαγωγικά υλικά που διανέμει το υπουργείο παιδείας. Στο σημείωμά μου είχα υποστηρίξει ότι εγώ σε αυτό το ποίημα δεν βρίσκω τίποτε που να μπορεί να κάνει ένα παιδί να χαρεί, αντιθέτως βρίσκω πράγματα που μπορούν να το πλακώσουν και να το συντρίψουν συναισθηματικά.

Το σημείωμα εκείνο υπήρξε μέχρι και σήμερα το πιο επιτυχημένο από άποψη επισκεψιμότητας σε αυτό το μπλογκ, αλλά ταυτόχρονα και εκείνο που προκάλεσε τις περισσότερες και τις βιαιότερες επιθέσεις. Και τι δεν μου σούρανε. Οι επικρίσεις άρχιζαν από το ότι είμαι αναίσθητος και ιερόσυλος επειδή παρεμβαίνω στον ακατάλυτο δεσμό γονιού και παιδιού, και έφταναν μέχρι το ότι είμαι φιλελεύθερος, πράκτορας του Συνέχεια →

του Άκη Γαβριηλίδη

Κι εγώ φυσικά το καταδιασκέδασα με το πάθημα των ανοήτων δεξιών γύρω από το «χαμένο σίγμα» της Οδύσειας του Καζαντζάκη.

Από την άλλη, όμως, επειδή αγνοούσα το θέμα, για να καταλάβω τι έτρεχε χρειάστηκε να διαβάσω μερικά σχετικά δημοσιεύματα. Μέσω αυτών πληροφορήθηκα και ένα στοιχείο, άσχετο με το ζήτημα του σ, το οποίο μου προκάλεσε μια σχετική ανατριχίλα.

Όπως αναφέρεται σε ανάρτηση του Νίκου Σαραντάκου, ο Καζαντζάκης το Δεκέμβριο του 1938 –όταν το βιβλίο είχε μόλις εκδοθεί- συνέταξε ένα σημείωμα για την παρουσίασή του. Το σημείωμα αυτό άρχιζε με τη φράση:

Η νέα Οδύσσεια αρχίζει όπου τελεύει η Οδύσσεια του Ομήρου. Αποτελούμενη από 33.333 17σύλλαβους στίχους, δίκαια ονομάστηκε «το μεγαλύτερο έπος της λευκής φυλής».

Βρίσκω την τελευταία αυτή φράση πραγματικά απίστευτη. Πρώτα απ’ όλα διότι Συνέχεια →

του Άκη Γαβριηλίδη

Όταν, τον περασμένο Ιούνιο, σε ένα σύντομο σημείωμα γραμμένο εντός δέκα λεπτών, είχα υποστηρίξει ότι κάτι δεν πάει καλά με το ποίημα του Ρίτσου «Πρωινό άστρο», δεν είχα φανταστεί ότι μέσα σε λίγους μήνες θα είχα την πιο πανηγυρική επιβεβαίωση του ισχυρισμού μου: από τα κατά τεκμήριο πιο έγκυρα χείλη πληροφορηθήκαμε πρόσφατα ότι το ίδιο ακριβώς έκρινε και ο ποιητής, ο οποίος αφαίρεσε μόνος του τους επίμαχους στίχους –αυτούς οι οποίοι εύχονταν (;) στο κοριτσάκι να «παντρευτεί τον κόσμο» και «να γίνει ό,τι ζητάει η ευτυχία του κόσμου»- και δεν τους συμπεριέλαβε στις πολλές μεταγενέστερες εκδόσεις του ποιήματος.

Έτσι μας διαβεβαίωσε η ίδια η κόρη του ποιητή, Έρη Ρίτσου, με σχόλιό της στη δεύτερη σχετική ανάρτηση που είχα κάνει σχετικά.

Η πληροφορία αυτή καταρχάς επιλύει τελεσίδικα –υπέρ εμού- το ζήτημα της διαφοράς ανάμεσα Συνέχεια →

του Άκη Γαβριηλίδη

Απάντηση: καθόλου.

Πεντάρα δεν δίνουν γι’ αυτόν και για την ποίησή του, όπως άλλωστε και για την ποίηση γενικά. Λατρεύουν τον Ρίτσο ως τοτέμ, ως ιερό τέρας, αλλά δεν έχουν ποτέ χαλαλίσει και το χρόνο τους για να τον διαβάσουν. Ούτε καν τώρα, τη στιγμή που δίνουν τον μέχρις εσχάτων αγώνα για να τον προφυλάξουν από τις «εσφαλμένες αναγνώσεις», είναι διατεθειμένοι να μπουν στον κόπο να το κάνουν.

Αυτό το συμπέρασμα μπορούμε να βγάλουμε άφοβα από το όλο νταβαντούρι με αφορμή το πρόσφατο σημείωμά μου για το ποιηματάκι που χρησιμοποιήθηκε στη σχολική γιορτή.

Από την πρώτη στιγμή που δημοσιεύτηκε, το σημείωμα πυροδότησε σε πολλούς και πολλές μία λυσσαλέα αντίσταση, έως άρνηση, με έντονα στοιχεία σκανδαλισμού. (Την αντίδραση αυτή ομολογώ Συνέχεια →

του Άκη Γαβριηλίδη

Aπό φίλο που πήρε μέρος στη γιορτή του σχολείου της κόρης του, πληροφορήθηκα ότι σε αυτή, μεταξύ άλλων «ποιοτικών» τραγουδιών και ποιημάτων που είχαν επιλέξει οι δάσκαλοι/ δασκάλες και οι γονείς, χρησιμοποιήθηκε και ένα ποίημα από αυτά που είχε αφιερώσει ο Γιάννης Ρίτσος στην κόρη του. Το ποίημα αυτό δεν το γνώριζα. Ψάχνοντας λίγο στο διαδίκτυο, βρήκα ότι αποτελεί μεγάλο κυβερνοσουξέ, σημειώνει αλλεπάλληλες αναρτήσεις (οι οποίες αντιγράφουν η μία την άλλη, είναι οι περισσότερες σε πολυτονικό και έχουν τα ίδια λάθη), ενώ στο Youtube κυκλοφορεί μία «εικονογράφηση» του ποιήματος με αδιευκρίνιστη μουσική υπόκρουση, αλλά και μία μελοποίησή του από τον Θάνο Ανεστόπουλο. Ο τίτλος που αναφέρεται είναι «Κοριτσάκι μου», αλλά δεν είμαι σίγουρος αν είναι ο τίτλος που είχε δώσει ο ίδιος ο Ρίτσος, ούτε σε ποια συλλογή είναι δημοσιευμένο.

Μία ανάρτηση μάλιστα των στίχων αυτών συνοδεύει την αναγγελία της καθόδου της Έρης Ρίτσου, του υπαρκτού προσώπου το οποίο ως κοριτσάκι είχε εμπνεύσει τότε αυτό το ποίημα, ως υποψήφιας στις ευρωεκλογές[1].

Είναι φανερό ότι οι σημερινοί Έλληνες γονείς συγκινούνται από τους στίχους του ποιήματος αυτού. Για τα κοριτσάκια δεν ξέρω. Ελπίζω όμως ειλικρινά να μην συγκινούνται. Τι λένε οι στίχοι αυτοί; Συνέχεια →

του Άκη Γαβριηλίδη

Σαν σήμερα, πέθανε ο μεγαλύτερος Θεσσαλονικιός ποιητής, και ταυτόχρονα ο διασημότερος ποιητής της τουρκικής γλώσσας στον 20ό αιώνα, ο Ναζίμ Χικμέτ.

Ο Χικμέτ είναι αρκετά γνωστός στην Ελλάδα και αρκετά ποιήματά του έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά –κάποια απ’ αυτά μάλιστα έχουν μελοποιηθεί.

Υπάρχει ένα ποίημά του, το Mavi liman (Γαλάζιο λιμάνι), το οποίο εξ όσων γνωρίζω δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά (έχει όμως μελοποιηθεί στο πρωτότυπο από τον μεγάλο Τούρκο τραγουδοποιό Τζεμ Καρατζά). Τουρκικά δεν μπορώ να πω ότι γνωρίζω με την αυστηρή έννοια του όρου, ούτε έχω καμία πρόθεση ή αρμοδιότητα να μεταφράσω ποίηση. Για τις ανάγκες μιας πρώτης πρακτικής προσέγγισης, όμως, με τη βοήθεια του Google translate και κάποιων φίλων, συνήγαγα ότι το νόημα των στίχων είναι περίπου το εξής:

Είμαι πολύ κουρασμένος, μην με περιμένεις καπετάνιε.

Ας γράψει κάποιος άλλος το ημερολόγιο καταστρώματος.

Ένα γαλάζιο λιμάνι, με πλατάνια και με θόλους,

δεν μπορείς να με βγάλεις σε κείνο το λιμάνι …

(Στο πρωτότυπο:

Çok yorgunum, beni bekleme kaptan.

Seyir defterini başkası yazsın.

Çınarlı, kubbeli, mavi bir liman.

Beni o limana çıkaramazsın…).

Διαβάζοντας τους στίχους έτσι μεταφερμένους, ο Έλληνας αναγνώστης μένει κατάπληκτος με το πόσο «σεφερικά» είναι τα θέματα και οι εικόνες τους. Το λιμάνι, ένα πλοίο που φεύγει και κάποιος που μένει πίσω, τα πλατάνια, οι θόλοι, η λαχτάρα για ένα άλλο λιμάνι το οποίο παραμένει απρόσιτο … Ένα προς ένα, τα στοιχεία αυτά αποτελούν έμμονες ιδέες της εικονογραφίας του Σεφέρη. Όσο για το ημερολόγιο καταστρώματος, αυτό έχει δώσει τον τίτλο όχι σε μία, όχι σε δύο, αλλά σε τρεις ποιητικές συλλογές τού πλέον διάσημου ποιητή της ελληνικής γλώσσας τον 20ό αιώνα. Αν διαβάζαμε τους στίχους στα ελληνικά χωρίς να ξέρουμε τι είναι, εύκολα θα μπορούσαμε να πιστέψουμε ότι το ποίημα αυτό το έχει γράψει όχι ο Χικμέτ, αλλά ο ελληνόφωνος συνάδελφός του που γεννήθηκε δύο χρόνια νωρίτερα απ’ αυτόν. Ο τόπος αυτής της γέννησης ήταν, ως γνωστόν, η Σμύρνη, μία άλλη κοσμοπολίτικη μητρόπολη με λιμάνι στο Αιγαίο, την οποία και αυτός αναγκάστηκε να αφήσει οριστικά όπως και ο Χικμέτ τη Θεσσαλονίκη.

Δηλαδή, τελικά μήπως το έχει όντως γράψει;

Είναι παλιό το λιμάνι, δεν μπορώ πια να περιμένω

ούτε το φίλο που έφυγε στο νησί με τα πεύκα,

ούτε το φίλο που έφυγε στο νησί με τα πλατάνια,

ούτε το φίλο που έφυγε για τ’ ανοιχτά,

λέει ένα άλλο ποίημα που, αυτό, είναι του Σεφέρη (και που επίσης μελοποιήθηκε από τον Δήμο Μούτση, δίνοντας βέβαια ένα τραγούδι το οποίο θα ήταν καλύτερα όλοι να ξεχάσουμε, εάν δεν το έχουμε ήδη κάνει –αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία).

Μολονότι σε αυτή τη φάση δεν έχω ελέγξει στο σύνολό τους τις ιστορικές-φιλολογικές λεπτομέρειες, φαίνεται απίθανο κάποιος εκ των δύο να είχε υπόψη του το αντίστοιχο ποίημα του άλλου. Για τον Σεφέρη ξέρουμε ότι δεν γνώριζε τουρκικά, και αρνήθηκε να μάθει ακόμη και τα στοιχειώδη όταν διορίστηκε πρέσβης στην Άγκυρα τη δεκαετία του 50· το συγκεκριμένο ποίημα του Χικμέτ δεν έχει μεταφραστεί ποτέ στα ελληνικά. Στα δε τουρκικά, οι πρώτες μεταφράσεις του Σεφέρη έγιναν από τον τουρκοκρητικής καταγωγής Τζεβάτ Τσαπάν και δημοσιεύτηκαν στις αρχές δεκαετίας του 80. Λογικά δεν μπορούμε να αποκλείσουμε τελείως το ενδεχόμενο να είχε υπόψη του ο Χικμέτ κάποια αγγλική μετάφραση.

Ακόμη όμως και αν συμβαίνει αυτό, δεν αναιρεί την υπόθεση που θέλω να διατυπώσω για πρώτη φορά γραπτά εδώ, και που επιφυλάσσομαι να αναπτύξω περισσότερο στο μέλλον:

ότι ο Σεφέρης, μολονότι έκανε τα πάντα στη ζωή του για να αποκοπεί και να εθνοκαθάρει την ποίηση και την όλη του ύπαρξη από κάθε ανατολίτικο στοιχείο, και μολονότι αναφέρει ως πηγές έμπνευσής του και διαρκώς διαλέγεται αυστηρά με ποιητές και καλλιτέχνες της ελληνικής αρχαιότητας, της Αναγέννησης και της νεωτερικής Δύσης, ίσως είναι περισσότερο Ασιάτης απ’ όσο φανταζόταν ο ίδιος, και όλοι ανεξαιρέτως οι μέχρι τώρα μελετητές του.

Ευχαριστώ την Άνθη Καρρά, την Μαρία Σαρρή και τον Mustafa Çolak για τη βοήθειά τους

του Álvaro García Marín*

Αν δεχθούμε τον ισχυρισμό του Ντερριντά ότι «όλες οι εθνικές ρίζες […] είναι ριζωμένες πρώτα απ’ όλα στη μνήμη ή την αγωνία ενός εκτοπισμένου –ή εκτοπίσιμου- πληθυσμού»[1], η έννοια των «φαντασιακών κοινοτήτων» του Μπένεντικτ Άντερσον[2] θα μπορούσε εύκολα να εκλεπτυνθεί με τις «στοιχειωμένες κοινότητες» της Ρενέ Μπέργκλαντ[3]. (…) Σε αντίθεση με μια κοινότητα της οποίας απλώς τα μέλη προϋποθέτουν και προωθούν την αφηρημένη ιδέα του αμοιβαίου ανήκειν, η στοιχειωμένη κοινότητα συνοδεύεται από την ενεργή, μολονότι φασματική, επίδραση κάποιας ανεπιθύμητης κληρονομιάς από το παρελθόν –διαγραμμένης ή ξεπερασμένης, υποτίθεται, από την ίδια τη δράση της φαντασίας- η οποία υπονομεύει τη σταθερότητα της κρατούσας, μονολογικής ταυτότητας. Έτσι, η μετάθεση και ο διπλασιασμός που είναι εγγενής στο ανοίκειο, όπως το θεωρητικοποίησε ο Φρόιντ, θα ήταν αδιάσπαστα συνδεδεμένος με την ίδια τη διαδικασία της κατασκευής του έθνους. Κατά τον Φρόιντ, το ανοίκειο Συνέχεια →