του Άκη Γαβριηλίδη

Το «Καπνισμένο τσουκάλι» είναι μία συλλογή του Γιάννη Ρίτσου που γράφτηκε το διάστημα 1948-49, αλλά μάλλον έγινε περισσότερο γνωστό μετά το 1974 χάρη στη μελοποίησή του από τον Χρήστο Λεοντή. Μέσω της τελευταίας συνεχίζει να φτάνει σ’ εμάς κάθε χρόνο, ενίοτε και πολλές φορές το χρόνο, καθότι επιλέγεται σταθερά ως ηχητική κάλυψη για διάφορες επετείους, κυρίως του Πολυτεχνείου και της 21^ης Απριλίου.

Η επανάληψή του μας δίνει τη δυνατότητα να ξανασκεφτούμε τους στίχους του και να αναρωτηθούμε τι λένε (και με την έννοια του τι λένε σε όσες τους μεταδίδουν ή τους ακούνε σήμερα).

Αναφέρομαι ειδικότερα στο γνωστότερο ίσως απόσπασμα, αυτό που έγινε γνωστό με τις πρώτες τέσσερις λέξεις του που αποτελούν και τον τίτλο του τραγουδιού: το «Και να αδελφέ μου».

Αν κοιτάξει κανείς το περιεχόμενό του, θα διαπιστώσει ότι αυτό δεν έχει κάποια ιδιαίτερη –ή τουλάχιστον άμεση- σχέση με την πολιτική, αλλά κυρίως με τη γλώσσα. Ή ίσως με την πολιτική της γλώσσας –μια ορισμένη πολιτική της γλώσσας.

Ναι, αλλά, ακριβώς, ποια;

Το στιχούργημα στην αρχή αναφέρει κάποια αλλαγή, κάποιο συμβάν –άγνωστο ποιο- που έχει ως Συνέχεια →

του Άκη Γαβριηλίδη

Σε ένα άρθρο του στην Καθημερινή το οποίο σίγουρα δεν μπορεί να κατηγορηθεί για υπερβολική μετριοφροσύνη, ο –μεταξύ άλλων ιδιοτήτων- πανεπιστημιακός, σύμβουλος του νυν έλληνα πρωθυπουργού και σεναριογράφος τηλεοπτικών ντοκυμανταίρ Στάθης Καλύβας αναρωτιέται με κάθε ειλικρίνεια ποιος είναι ο λόγος της επιτυχίας που συναντά υπό την τελευταία του αυτή ιδιότητα. Και η απάντηση που δίνει είναι η εξής: αιτία είναι μία «μυστική σάλτσα». Η αγγλική αυτή έκφραση, όπως μας εξηγείται,

χρησιμοποιείται για να περιγράψει το πώς μια ελάχιστη παρέμβαση μπορεί να απογειώσει μια συνταγή. Και είναι μυστική, γιατί η αξία της είναι ανυπολόγιστη. Η έκφραση αυτή έχει ενδιαφέρον διότι παραπέμπει σε ένα είδος σοφίας που προκύπτει περίπου μαγικά μέσα από την υπέρβαση των αυτοματισμών και της τυποποποίησης [sic –η τελευταία λέξη με τρία «πο» στο πρωτότυπο. Προσλάβετε επιτέλους έναν επιμελητή κειμένων εκεί στην Καθημερινή, θα είναι cost effective].

Ένα στοιχείο κάπως απρόσμενο, και ίσως αθέλητο, στο λεξιλόγιο αυτής της εισαγωγής, είναι ότι ο Συνέχεια →

του Άκη Γαβριηλίδη

Αν σας έλεγαν ότι υπάρχει ένα ποίημα που σε έναν από τους πρώτους του στίχους χρησιμοποιείται –και σε αρκετούς υπόλοιπους επανέρχεται σαν ρεφραίν- η φράση «Τι θέλουν στον τόπο μας οι ξένοι», τι θα νομίζατε ότι ήταν εκείνος που το έγραψε;

Αν είστε λογικός άνθρωπος με στοιχειώδη πληροφόρηση για το τι συμβαίνει στον σύγχρονο κόσμο, θα λέγατε ότι μάλλον πρόκειται για κάποιον Χρυσαυγίτη με καλλιτεχνικές ανησυχίες.

Η ορθή απάντηση είναι ότι το ποίημα αυτό πράγματι υπάρχει, και το έγραψε ο Γιάννης Ρίτσος. Φέρει τον γελοίο πομπώδη τίτλο «Διακήρυξη προς το λαό μου και σ’ όλους τους Συνέχεια →

του Άκη Γαβριηλίδη

Πριν από πολλά χρόνια, περί το 1980, στην κρατική ραδιοφωνία –μόνο αυτή είχε τότε, αν εξαιρέσουμε τους πειρατές- υπήρχαν διάφορες εκπομπές όπου καλούνταν τραγουδοποιοί να μιλήσουν για το έργο τους. Σε μία απ’ αυτές, καλεσμένος ήταν ο Θάνος Μικρούτσικος, ο οποίος ζήτησε από τους ακροατές να μην τον κρίνουν με βάση μόνο το «Σταυρό του Νότου» αλλά και για το υπόλοιπο έργο του –το οποίο φυσικά, τη χρονική εκείνη στιγμή, ήταν ποσοτικά ένα μικρό κλάσμα του σημερινού.

Στις 4 σχεδόν δεκαετίες που μεσολάβησαν, δεν ξέρω σε ποια ακριβώς στιγμή τους, φαίνεται ότι ο συνθέτης παραιτήθηκε από την προσπάθεια να πάει κόντρα σε αυτή την τάση. Σε πρόσφατη συνέντευξή του, διαβεβαίωσε τον δημοσιογράφο ότι:

Συνέχεια →

του Άκη Γαβριηλίδη

Πριν από κανένα χρόνο, είχα δημοσιεύσει εδώ ένα σημείωμα σχετικό με το ποίημα «Πρωινό άστρο», το οποίο είχε γράψει ο Γιάννης Ρίτσος ως τρυφερό νανούρισμα με αφορμή τη γέννηση της κόρης του και το οποίο έκτοτε έχει γνωρίσει αρκετές μελοποιήσεις και χρήσεις σε σχολικές γιορτές και σε παιδαγωγικά υλικά που διανέμει το υπουργείο παιδείας. Στο σημείωμά μου είχα υποστηρίξει ότι εγώ σε αυτό το ποίημα δεν βρίσκω τίποτε που να μπορεί να κάνει ένα παιδί να χαρεί, αντιθέτως βρίσκω πράγματα που μπορούν να το πλακώσουν και να το συντρίψουν συναισθηματικά.

Το σημείωμα εκείνο υπήρξε μέχρι και σήμερα το πιο επιτυχημένο από άποψη επισκεψιμότητας σε αυτό το μπλογκ, αλλά ταυτόχρονα και εκείνο που προκάλεσε τις περισσότερες και τις βιαιότερες επιθέσεις. Και τι δεν μου σούρανε. Οι επικρίσεις άρχιζαν από το ότι είμαι αναίσθητος και ιερόσυλος επειδή παρεμβαίνω στον ακατάλυτο δεσμό γονιού και παιδιού, και έφταναν μέχρι το ότι είμαι φιλελεύθερος, πράκτορας του Συνέχεια →

του Άκη Γαβριηλίδη

Όταν, τον περασμένο Ιούνιο, σε ένα σύντομο σημείωμα γραμμένο εντός δέκα λεπτών, είχα υποστηρίξει ότι κάτι δεν πάει καλά με το ποίημα του Ρίτσου «Πρωινό άστρο», δεν είχα φανταστεί ότι μέσα σε λίγους μήνες θα είχα την πιο πανηγυρική επιβεβαίωση του ισχυρισμού μου: από τα κατά τεκμήριο πιο έγκυρα χείλη πληροφορηθήκαμε πρόσφατα ότι το ίδιο ακριβώς έκρινε και ο ποιητής, ο οποίος αφαίρεσε μόνος του τους επίμαχους στίχους –αυτούς οι οποίοι εύχονταν (;) στο κοριτσάκι να «παντρευτεί τον κόσμο» και «να γίνει ό,τι ζητάει η ευτυχία του κόσμου»- και δεν τους συμπεριέλαβε στις πολλές μεταγενέστερες εκδόσεις του ποιήματος.

Έτσι μας διαβεβαίωσε η ίδια η κόρη του ποιητή, Έρη Ρίτσου, με σχόλιό της στη δεύτερη σχετική ανάρτηση που είχα κάνει σχετικά.

Η πληροφορία αυτή καταρχάς επιλύει τελεσίδικα –υπέρ εμού- το ζήτημα της διαφοράς ανάμεσα Συνέχεια →

του Άκη Γαβριηλίδη

Απάντηση: καθόλου.

Πεντάρα δεν δίνουν γι’ αυτόν και για την ποίησή του, όπως άλλωστε και για την ποίηση γενικά. Λατρεύουν τον Ρίτσο ως τοτέμ, ως ιερό τέρας, αλλά δεν έχουν ποτέ χαλαλίσει και το χρόνο τους για να τον διαβάσουν. Ούτε καν τώρα, τη στιγμή που δίνουν τον μέχρις εσχάτων αγώνα για να τον προφυλάξουν από τις «εσφαλμένες αναγνώσεις», είναι διατεθειμένοι να μπουν στον κόπο να το κάνουν.

Αυτό το συμπέρασμα μπορούμε να βγάλουμε άφοβα από το όλο νταβαντούρι με αφορμή το πρόσφατο σημείωμά μου για το ποιηματάκι που χρησιμοποιήθηκε στη σχολική γιορτή.

Από την πρώτη στιγμή που δημοσιεύτηκε, το σημείωμα πυροδότησε σε πολλούς και πολλές μία λυσσαλέα αντίσταση, έως άρνηση, με έντονα στοιχεία σκανδαλισμού. (Την αντίδραση αυτή ομολογώ Συνέχεια →

του Άκη Γαβριηλίδη

Aπό φίλο που πήρε μέρος στη γιορτή του σχολείου της κόρης του, πληροφορήθηκα ότι σε αυτή, μεταξύ άλλων «ποιοτικών» τραγουδιών και ποιημάτων που είχαν επιλέξει οι δάσκαλοι/ δασκάλες και οι γονείς, χρησιμοποιήθηκε και ένα ποίημα από αυτά που είχε αφιερώσει ο Γιάννης Ρίτσος στην κόρη του. Το ποίημα αυτό δεν το γνώριζα. Ψάχνοντας λίγο στο διαδίκτυο, βρήκα ότι αποτελεί μεγάλο κυβερνοσουξέ, σημειώνει αλλεπάλληλες αναρτήσεις (οι οποίες αντιγράφουν η μία την άλλη, είναι οι περισσότερες σε πολυτονικό και έχουν τα ίδια λάθη), ενώ στο Youtube κυκλοφορεί μία «εικονογράφηση» του ποιήματος με αδιευκρίνιστη μουσική υπόκρουση, αλλά και μία μελοποίησή του από τον Θάνο Ανεστόπουλο. Ο τίτλος που αναφέρεται είναι «Κοριτσάκι μου», αλλά δεν είμαι σίγουρος αν είναι ο τίτλος που είχε δώσει ο ίδιος ο Ρίτσος, ούτε σε ποια συλλογή είναι δημοσιευμένο.

Μία ανάρτηση μάλιστα των στίχων αυτών συνοδεύει την αναγγελία της καθόδου της Έρης Ρίτσου, του υπαρκτού προσώπου το οποίο ως κοριτσάκι είχε εμπνεύσει τότε αυτό το ποίημα, ως υποψήφιας στις ευρωεκλογές[1].

Είναι φανερό ότι οι σημερινοί Έλληνες γονείς συγκινούνται από τους στίχους του ποιήματος αυτού. Για τα κοριτσάκια δεν ξέρω. Ελπίζω όμως ειλικρινά να μην συγκινούνται. Τι λένε οι στίχοι αυτοί; Συνέχεια →

του Άκη Γαβριηλίδη

Το να συνθέτεις ένα ποίημα την ημέρα του θανάτου κάποιου προσώπου και να το απαγγέλλεις στη νεκρώσιμη ακολουθία του ως επικήδειο, είναι μία χειρονομία αρκετά μεγαλόστομη, και γι’ αυτό σπάνια. Η πιο γνωστή τέτοια περίπτωση στον ελληνικό 20ό αιώνα υπήρξε φυσικά το ποίημα που απήγγειλε ο Σικελιανός στην κηδεία του Παλαμά. Μια περίπτωση όπου όλες οι συνθήκες, τόσο αντικειμενικές ­–γερμανική κατοχή- όσο και υποκειμενικές, ευνοούσαν μία προσέγγιση επική και μεγαλειώδη.

Ο Σικελιανός, όμως, ακριβώς, ήταν γνωστός ως ποιητής (επίσης και ως μύστης-αναβιωτής της αρχαίας τραγωδίας και άλλων τελετουργιών). Το ίδιο και ο Παλαμάς.

Ο Μανόλης Γλέζος όχι. Ούτε ο Στέφανος Στεφάνου.

Κι ωστόσο, ο πρώτος διάλεξε αυτό το ίδιο λογοτεχνικό είδος, δηλαδή ένα ποίημα –με τίτλο «ΤΩΝ ΑΦΑΝΩΝ ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ»- για να τιμήσει τον δεύτερο κατά την Συνέχεια →