του Άκη Γαβριηλίδη

«Δεν μπορούμε, λοιπόν, να ερμηνεύουμε ούτε πρακτικές, ούτε πρόσωπα που έδρασαν [xxx] χρόνια πριν, με τα δικά μας μέτρα, τις δικές μας νόρμες, τις δικές μας προσλαμβάνουσες».

Τη φράση αυτή, ή παραλλαγές της, ακούμε όλο και συχνότερα εδώ και κάποιο καιρό. Ίσως λοιπόν είναι καιρός να εφαρμόσουμε πάνω σε αυτήν ό,τι μας υποδεικνύει να πράξουμε για άλλες αποφάνσεις: να εξετάσουμε την ίδια την επιταγή περί «συνυπολογισμού των συμφραζομένων» μέσα στα συμφραζόμενά της.

Εν προκειμένω, η συγκεκριμένη διατύπωση της επιταγής ανήκει στην υπουργό πολιτισμού της Ελλάδας Λίνα Μενδώνη (στο πρωτότυπο, πριν από τα «χρόνια», αναφερόταν ο αριθμός «2000» τον οποίο απλώς αντικατέστησα παραπάνω με xxx), και με αυτήν επιτέθηκε σε σειρά του Netflix με θέμα τη ζωή του «μεγάλου» (σφαγέα) Αλέξανδρου, την οποία χαρακτήρισε «εξαιρετικά κακής ποιότητας μυθοπλασία, με ευτελές περιεχόμενο».

Ίσως πει κανείς ότι τα πρόσωπα δεν έχουν σημασία και ότι ένα επιχείρημα μπορεί να το επικαλεστεί οποιοσδήποτε. Αυτό ισχύει. Εξίσου όμως ισχύει ότι, ασχέτως προσώπων, κάθε φορά που κάποιος λέει «ναι, αλλά δεν πρέπει να παραγνωρίσουμε το πλαίσιο της εποχής», η μόνη λειτουργία που επιτελεί η επίκληση αυτή είναι λογοκριτική. Και, επίσης, αντιδραστική –καταρχάς με την στενή έννοια του όρου: η φράση αυτή αποτελεί αντίδραση σε κάποια δράση που προηγήθηκε. Ποτέ κανείς δεν επικαλέστηκε αυτή την ανάγκη αυτοτελώς, προκειμένου να προχωρήσει στη συνέχεια και να αναπτύξει κάποιο συλλογισμό, να μας εξηγήσει σε τι συμπεράσματα κατέληξε εξετάζοντας το «πλαίσιο της εποχής».

Κάτι τέτοιο είναι τόσο περισσότερο ειρωνικό στο βαθμό που η ένσταση αυτή παγίως προβάλλεται από ανθρώπους που κατά τα άλλα θέλουν να καταγγείλουν την «cancel culture» εκείνων στους/τις οποίους/-ες αντιδρούν. Ας πούμε: πρόσφατα διατυπώθηκαν επικρίσεις για σεξισμό εις βάρος του έργου του Μ. Καραγάτση. Πολλοί και πολλές ξεσπάθωσαν εναντίον της κριτικής αυτής αποδίδοντάς της την πρόθεση να «ρίξει βιβλία στην πυρά» διότι «εξέτασε αυτό το έργο με βάση σημερινές κατακτήσεις και όχι με τα δεδομένα της εποχής». Αυτό όμως που υπέδειξαν στην κριτικό να κάνει, καμία εξ αυτών δεν το είχε κάνει από μόνη της πριν τη διατύπωση της κριτικής. Ούτε και μετά εξάλλου το έκανε κανείς.

Στη  επίκληση λοιπόν αυτή, το «πλαίσιο της εποχής» λειτουργεί μόνο ως ένα άσυλο της άγνοιας, που έλεγε και ο Σπινόζα. Δεν παράγει κάτι, δεν πυροδοτεί κάποια σκέψη, απλώς μπλοκάρει τη σκέψη και αποθαρρύνει την κριτική προς όσους εκάστοτε αναγορεύονται για κάποιο λόγο σε «ιερά τέρατα».

Γι’ αυτό λοιπόν η λειτουργία της είναι αντιδραστική όχι μόνο με τη στενή, κυριολεκτική έννοια, αλλά και με την πολιτική έννοια, ακόμη και αν όσοι καταφεύγουν σε αυτήν είναι αριστεροί. Ας πούμε, στο όχι πολύ μακρινό παρελθόν προσωπικά είχα δεχθεί οξύτατη και αγενέστατη επίθεση από δημοσιογράφο ο οποίος έχασε την ψυχραιμία του επειδή περιέγραψα μία άθλια ρατσιστική δήλωση του τραγουδιστή Νίκου Ξυλούρη ως αυτό που ήταν, δηλαδή ρατσιστική, επειδή προφανώς κατ’ αυτόν, και την εξελικτιστική οπτική του για την ιστορία, τη δεκαετία του 1970 δεν είχε ακόμα ανακαλυφθεί ο ρατσισμός, και επειδή δεν είναι καλό να επικρίνουμε τα «είδωλα της αριστεράς» (ασχέτως εάν ο Ξυλούρης δεν ανήκε στην αριστερά).

Σχετικά πιο πρόσφατα, σε εφημερίδα που αυτοσυστήνεται ως Ο Δρόμος της Αριστεράς, κάποιος άλλος δημοσιογράφος συστρατεύθηκε με την Μενδώνη (και με τον Νατσιό της Νίκης) στην καταγγελία της ίδιας σειράς, και μάλιστα πλειοδότησε με το παρακάτω παραλήρημα:

Ωραία, οι στρατιώτες του Μεγαλέξανδρου σφάζανε ό,τι κινούνταν κι ο ίδιος δολοφόνησε («χωρίς δίκη» λέει!) ακόμα και στενούς φίλους και στρατηγούς του. Όλα αυτά βέβαια λίγο πριν το 300 προ Χριστού, αν αυτό έχει κάποια οποιαδήποτε σημασία…

Αλλά ας μη μείνουμε μόνο στον Αλέξανδρο. Είναι γνωστό επίσης ότι την Ακρόπολη την έφτιαξαν δούλοι. Ίσως θα μπορούσε και να ανατιναχτεί σαν μνημείο βαρβαρότητας αντί να ζητάμε κι από πάνω μερικά ακόμα παλιομάρμαρα. Οι Σπαρτιάτες όλο πολεμούσανε και πετάγανε παιδιά στον Καιάδα. Οι Βυζαντινοί ασυναγώνιστοι βεβαίως σε σφαγές κι αγριότητες, οι περισσότεροι αυτοκράτορες ξεπάστρευαν συγγενείς, βγάζανε μάτια και βασανίζανε. Πρόσφατα ένας «κεντρικοεπίτροπος» έγραψε κι ένα άρθρο με τίτλο «Γιατί οδός Βουλγαροκτόνου;»… Αλλά να ήτανε μόνο αυτά; Οι ένοπλοι του Κολοκοτρώνη δεν αφήσανε ρουθούνι στην Τριπολιτσά, και μια σειρά άλλοι ήρωες του 21 κάνανε ουκ ολίγες κωλοτούμπες, ενώ μερικών είναι παροιμιώδη τα ελαττώματα του χαρακτήρα και οι χοντράδες τους.

Ποιο ακριβώς είναι το συμπέρασμα; Μήπως τελικά η «απομυθοποίηση» είναι πρώτιστο καθήκον όσων είναι με τους διαχρονικά καταπιεσμένους ή με τον διεθνισμό;

Η ανεντιμότητα και οι διαρκείς δίκες προθέσεων που χαρακτηρίζουν την παραπάνω «επιχειρηματολογία» ίσως πει κανείς ότι δεν προκύπτουν κατά λογική αναγκαιότητα από την επίκληση του «πλαισίου της εποχής». Το θέμα όμως είναι ότι πολύ συχνά συνοδεύουν τις πρακτικές εκδηλώσεις της, έστω κατά συμβεβηκός και όχι κατ’ ουσίαν. Άλλωστε ο ίδιος ο αρθρογράφος ομολογεί ευθαρσώς, και αφελώς, τον λογοκριτικό προσανατολισμό του και την επιθυμία του να προφυλάξει τις εθνικές μυθολογίες από την «ιεροσυλία» της ιστορικής γνώσης και ανάλυσης.

Ας του πούμε λοιπόν, σε αυτόν και στους ομοίους του, ποιο ακριβώς είναι το συμπέρασμα, εφόσον έθεσε εκείνος το ερώτημα χωρίς να απαντήσει: το συμπέρασμα είναι ότι cancel culture είναι η δική του κουλτούρα. Cancel culture είναι να θεωρείς ότι δεν έχει οποιαδήποτε σημασία αν κάποιος κατέσφαξε αμάχους και ισοπέδωσε πόλεις, αρκεί αυτό να το έκανε λίγο πριν το 300 προ Χριστού ή το 1821 (και βεβαίως να ήταν Έλληνας στρατηλάτης, οι ξένοι δεν πιάνουν). Cancel culture είναι να αποδίδεις πρόθεση πυρπόλησης βιβλίων σε όσους απλώς τα ανοίγουν, τα διαβάζουν και λένε τη γνώμη τους για αυτά.