του Άκη Γαβριηλίδη

Εδώ και αρκετά χρόνια, η ιστορικός Μαρία Ευθυμίου έχει αποδυθεί σε έναν μαραθώνιο διαλέξεων, διά ζώσης, τηλεοπτικών, διαδικτυακών και με κάθε άλλο δυνατό τρόπο, γύρω από την ιστορία και από διάφορα άλλα θέματα, οι οποίες, χωρίς να είναι απολύτως σαφές γιατί, γνωρίζουν τεράστια διάδοση και προβολή. Φαντάζομαι διότι με αυτό τον τρόπο υποτίθεται ότι εκλαϊκεύει ένα σώμα γνώσεων και τις μεταδίδει σε ανθρώπους οι οποίοι τις στερούνται. Αυτό βέβαια επί της αρχής είναι θαυμάσιο. Ποιος θα είχε αντίρρηση; Αρκεί αυτά που μεταδίδονται να είναι πράγματι γνώσεις, και όχι απλώς επιστημονικοφανείς αρλούμπες.

Το ότι το δεύτερο είναι αυτό που συμβαίνει, θα το αποδείξω κατωτέρω με ένα μόνο παράδειγμα. Κάποιες από αυτές τις ομιλίες της είναι διαθέσιμες ως podcast στον ιστότοπο της Athens Voice, υπό τη μορφή «συζήτησης» με έναν δημοσιογράφο ο οποίος είναι απολύτως φιλικός, έως δουλοπρεπής, απέναντί της και φυσικά δεν της θέτει καμία δύσκολη ερώτηση. Πρόκειται για μια ολόκληρη σειρά ηχητικών αρχείων με γενικό τίτλο Μιλώντας για την Ιστορία στην εγγονή μου, Δάφνη, ένα εκ των οποίων έχει ως τίτλο «Η αρχαία ελληνική γλώσσα».

Το αρχείο αυτό είναι και το πιο σύντομο όλων: κρατάει λιγότερο από 18 λεπτά. Στο διάστημα αυτό όμως η Ευθυμίου προλαβαίνει να διακινήσει σχεδόν όλες –ή τις βασικότερες- από τις ψεκασμένες θεωρίες που κυκλοφορούν τα τελευταία χρόνια στον κυβερνοχώρο για την υποτιθέμενη «ανωτερότητα της ελληνικής γλώσσας».

Καταρχάς, μετά από σχετική ερώτηση, διακηρύσσει υπερήφανα ότι «θα πει στην Δάφνη ‘μάθε αρχαία ελληνικά’». (Χωρίς να αφήνει κανένα περιθώριο να ρωτήσει την ίδια την ενδιαφερόμενη αν θέλει). Και γιατί θα της το πει; «Όχι μόνο διότι είναι η ρίζα μας», (ισχυρισμός προφανώς ιδεολογικός και όχι επιστημονικός: καμία γλώσσα δεν είναι «η ρίζα» κανενός), αλλά και διότι

Είναι ένα πεδίο (…) καταπληκτικής επεξεργασίας του εγκεφάλου μας. Δηλαδή διαβάζοντας αρχαία ελληνικά αναγκάζεσαι να εκπαιδεύσεις τον εγκέφαλό σου σε περιοχές γνωστικές πολύ υψηλού επιπέδου· και αυτό γίνεται μέσω αυτής της καταπληκτικής γλώσσας που είναι εξαιρετικά νοηματική. Η αρχαία ελληνική γλώσσα είναι γεμάτη νοήματα. Δεν είναι γλώσσα ήχου, είναι γλώσσα νοημάτων. Γι’ αυτό και είναι δύσκολη και η ορθογραφία της, και γι’ αυτό έχει και μακρύτερες λέξεις. Η αγγλική είναι πάρα πολύ σύντομη, με λιγότερα σύμφωνα, φωνήεντα εκφράζεται … και πολύ λίγες εσωτερικές έννοιες. Η ελληνική γλώσσα είναι γεμάτη έννοιες.

Σύμφωνα με το βιογραφικό της, η Μαρία Ευθυμίου είναι τακτική καθηγήτρια ιστορίας στο ΕΚΠΑ.

Προσωπικά, το γεγονός αυτό μου φαίνεται απίστευτο, και αποκαρδιωτικό για το επίπεδο των κλασικών σπουδών στην Ελλάδα. Κάποιος που διακινεί όλες αυτές τις απερίγραπτες κοτσάνες θεωρώ ότι θα έπρεπε να στερηθεί όχι την καθηγητική του έδρα, αλλά το ίδιο το πτυχίο της φιλοσοφικής σχολής. Δεν γνωρίζω αν όταν φοιτούσε η κα Ευθυμίου η γλωσσολογία ήταν μάθημα επιλογής ή ήταν υποχρεωτικό και αυτή απλώς πέρασε αντιγράφοντας. Ό,τι κι αν συμβαίνει όμως, στοιχειώδης υποχρέωση όποιου θέλει να αναδειχθεί σε δάσκαλο που δίδασκε θα ήταν να άνοιγε κανένα βιβλίο εισαγωγής στη γλωσσολογία, ή έστω να διάβαζε μία μόνο από τις πολλές ανασκευές όλων αυτών των φληναφημάτων, των «Λερναίων μύθων» όπως τους λέει ο Σαραντάκος για τους οποίους σύμπασα η γλωσσολογική κοινότητα της Ελλάδας τραβάει τα μαλλιά της. (Αντίστοιχα συμβαίνουν και σε άλλες χώρες· περισσότερα προσεχώς).

Εφόσον η Μαρία Ευθυμίου δεν το έκανε, ας της κάνουμε εμείς τώρα ένα πρόχειρο φροντιστήριο από δω:

α) ο όρος «νοηματική γλώσσα» δεν σημαίνει «γλώσσα γεμάτη νοήματα». Σημαίνει η γλώσσα των κωφαλάλων.

β) Δεν υπάρχουν γλώσσες που να είναι «γεμάτες νοήματα» σε βαθμό μεγαλύτερο από άλλες.

Οι γλώσσες είναι συστήματα παραγωγής νοήματος, δηλαδή σύνολα δυνατοτήτων. Τα νοήματα όμως παράγονται ad hoc κάθε φορά με την εκάστοτε λεκτική πραγμάτωση. Με την ορολογία του ντε Σωσσύρ, το νόημα ανήκει στο επίπεδο της parole, όχι της langue. (Εδώ απλουστεύουμε λίγο, αλλά όταν βρισκόμαστε μπροστά σε τόσο αβυσσαλέα άγνοια αυτό είναι αναπόφευκτο για την εκλαΐκευση). Φορείς νοήματος δηλαδή είναι οι συγκεκριμένες προτάσεις, όχι οι γλώσσες καθαυτές. Είναι κάλλιστα δυνατό κάποιος να μιλά στην ελληνική γλώσσα και να λέει ανοησίες (έχουμε μπροστά μας το παράδειγμα), ή να μιλά σουαχίλι και να λέει πράγματα γεμάτα νόημα. Εκτός τούτου, είναι τρομερά προβληματική –μπακάλικη, θα έλεγα- η λογική κατά την οποία είναι δυνατό να ποσοτικοποιήσουμε τα νοήματα που υποτίθεται ότι «περιέχει» κάθε γλώσσα ώστε να συγκρίνουμε ποια έχει περισσότερα.

γ) Για να μείνουμε πάλι στα βασικά, στα βου-α-βα της γλωσσολογίας: πάλι ο ντε Σωσσύρ είναι αυτός που θεμελίωσε τον γνωστικό αυτόν τομέα πάνω στην ιδέα ότι το γλωσσικό σημείο είναι η συνύπαρξη ενός σημαίνοντος (ενός «ήχου», με την παιδαριώδη ορολογία της Ευθυμίου) και ενός σημαινομένου (ενός «νοήματος»). Του ίδιου θεωρητικού είναι η διατύπωση ότι το σημαίνον και το σημαινόμενο είναι σαν τις δύο όψεις ενός φύλλου χαρτιού, κατά τρόπο ώστε δεν μπορούμε να κόψουμε τη μία χωρίς ταυτόχρονα να κόψουμε και την άλλη. Όχι για την Ευθυμίου και την ψεκασμένη γλωσσοθεωρία της: για την Ευθυμίου, είναι δυνατό να υπάρξει μία γλώσσα που έχει νοήματα αλλά δεν έχει ήχους. Όχι απλώς είναι δυνατό, αλλά η γλώσσα αυτή υπάρχει, και η απουσία ήχων την καθιστά για κάποιο λόγο ανώτερη από τις άλλες που έχουν ήχους.

Πραγματικά, τρικυμία εν κρανίω.

δ) Η ορθογραφία της αρχαίας ελληνικής είναι πράγματι δύσκολη (για εμάς τους σύγχρονους Έλληνες). Αυτό φυσικά δεν οφείλεται στο ότι … έχει πολλά νοήματα και λίγους (ή καθόλου;) ήχους, αλλά στον ακριβώς αντίστροφο λόγο: στο ότι έχει πολλά συμπλέγματα φωνηέντων και συμφώνων τα οποία, τότε που η γλώσσα αυτή μιλιόταν, προφέρονταν αλλιώς τα μεν από τα δε, δηλαδή αντιστοιχούσαν σε πολλούς και διαφορετικούς ήχους, ενώ τώρα προφέρονται όμοια. Για τον ίδιο ακριβώς λόγο άλλωστε είναι δύσκολη η ορθογραφία της νέας ελληνικής για έναν ξένο. Πράγμα που μας δείχνει ότι δύσκολη είναι απλούστατα η ορθογραφία των γλωσσών με τις οποίες δεν είμαστε εξοικειωμένοι, και όχι βέβαια εκείνων που … έχουν πολλά νοήματα.

Το ίδιο ισχύει για την φερόμενη «εξάσκηση του εγκεφάλου». Φυσικά όταν ένας νέος άνθρωπος, ή και λιγότερο νέος, μαθαίνει μία ξένη γλώσσα, ή και γενικώς μαθαίνει οτιδήποτε, καταβάλλει νοητική προσπάθεια, και αυτό έχει ως αποτέλεσμα να ασκείται ο εγκέφαλός του. Ο βαθμός στον οποίο συμβαίνει αυτό δεν εξαρτάται από το αντικείμενο της μάθησης, αλλά από το χρόνο και την φαιά ουσία που αφιερώνει κανείς σε αυτό. Εάν κάποιος μάθει αρχαία ελληνικά, ασφαλώς το μυαλό του κινείται και οξύνεται. Δεν έχουμε όμως κανένα στοιχείο που να δείχνει ότι θα οξυνόταν λιγότερο εάν μάθαινε κινεζικά.

ε) Δεν υπάρχουν … εσωτερικές έννοιες σε αντιδιαστολή με κάποιες άλλες που θα ήταν εξωτερικές. Ο όρος αυτός δεν σημαίνει τίποτα.

στ) Το μήκος των λέξεων ή η ποσότητα των συμφώνων και των φωνηέντων δεν έχει καμία απολύτως σχέση με κάποιο «πλήθος νοημάτων». Η σκέψη αυτή είναι πραγματικά παιδαριώδης και γελοία.

Δεν γνωρίζω την ηλικία της Δάφνης, αλλά πιστεύω ότι πολλά απ’ αυτά είναι ήδη σε θέση να τα αντιληφθεί από μόνη της και να προσπεράσει τις μωρολογίες της γιαγιάς της. Ή θα είναι σύντομα.

Όσο για την ίδια τη γιαγιά … Ίσως πει κανείς προς υπεράσπισή της ότι η γλώσσα δεν είναι το αντικείμενό της. Η δικαιολογία αυτή όμως έχει δύο τουλάχιστον απαντήσεις: α) εφόσον δεν είναι το αντικείμενό της, τότε να μην καταπιάνεται με αυτήν και μάλιστα με την αξίωση να διδάξει τους άλλους ως σύγχρονη δασκάλα του γένους. β) Εφόσον δεν είναι σε θέση να αντιληφθεί πόσο λάθος είναι αυτά που αναπαράγει, τότε αυτό δημιουργεί πολύ σοβαρές αμφιβολίες για την κριτική της σκέψη και ικανότητα και, άρα, για τις επιδόσεις της στο πεδίο το οποίο (υποτίθεται ότι) είναι το αντικείμενό της.