του Άκη Γαβριηλίδη
Ο Νίκος Ξυλούρης είναι γνωστό ότι τη δεκαετία του 70 τραγούδησε σε πάρα πολλές εκδηλώσεις κατά της δικτατορίας, τόσο πριν όσο και μετά την πτώση της –μέχρι και στο κατειλημμένο από τους φοιτητές Πολυτεχνείο της Αθήνας το 1973.
Αυτό που ήταν λιγότερο γνωστό, τουλάχιστον σε μένα, είναι ότι οι πολιτικές του απόψεις ήταν τυπικό δείγμα εθνικισμού, ρατσισμού, πουριτανισμού, κινδυνολογίας, προγονοπληξίας, ηθικού πανικού και λατρείας της λογοκρισίας. Αυτές τις απόψεις πάντως εξέφρασε ανερυθρίαστα και αυθόρμητα, χωρίς καμία πίεση από κανέναν, μιλώντας μάλιστα με ιδιαίτερη φόρτιση, μέσα απ’ την ψυχή του, συμμετέχοντας σε αφιέρωμα του περιοδικού Ήχος και hi fi (τ. 61, Απρίλιος 1978[1]. Εκεί δήλωσε τα εξής απίστευτα:
Είναι ρεζίλεμα και ντροπή τους το ραδιόφωνο … Διαφθείρουν και παραπλανούν τους νέους ανθρώπους με τα διάφορα ξενόφερτα τραγούδια, τα νέγρικα, τα χου-χου! … Τη βρωμιά της Αμερικής μάς τη φέρανε στον τόπο μας, με αποτέλεσμα να παρασύρουν τους νέους στις ντισκοτέκ και να τους αποβλακώνουν. Κοντεύουμε να χάσουμε τα ήθη και τα έθιμά μας με όλα τούτα που μας φέρανε. Κρούω τον κώδωνα του κινδύνου. Πρέπει όλοι να προσέξουμε να μην αγοράζουνε τα παιδιά μας –με την πλύση εγκεφάλου που υφίστανται από το ραδιόφωνο- αμερικάνικους δίσκους. Είναι φοβερό αυτό που γίνεται. Ανοίγεις το Πρώτο Πρόγραμμα, ακούς ξένη μουσική. Το Δεύτερο το ίδιο, απ’ το πρωί μέχρι το βράδι. Πας στην ΥΕΝΕΔ, το άλλο ξεφτίλισμα, κι ακούς χειρότερα. (…) Ένας Πετρίδης έχει ξεφτιλίσει το Έθνος μας. Αυτόν δεν θα ’πρεπε να τον αφήνουν να περνάει καθόλου από ραδιόφωνο και τηλεόραση. Ντροπή τους, πρέπει να πούμε κάποτε ότι είμαστε Έλληνες.
Εφόσον είναι έτσι, γεννάται το ερώτημα: για ποιο λόγο ο άνθρωπος αυτός ήταν κατά της χούντας; Τι δεν του άρεσε σε αυτήν; Μήπως ότι δεν ήταν τόσο ξεκάθαρη στην καταγγελία των νέγρων;
Πέρα από τον σαρκασμό, νομίζω ότι το περιστατικό αναδεικνύει ένα υπαρκτό φαινόμενο. Πολλούς Έλληνες καλλιτέχνες, (ή και μη καλλιτέχνες), η κινητοποίηση του Πολυτεχνείου –ή κάποια άλλη ανάλογη- τους συγκίνησε και τους επηρέασε όχι καθόσον έθετε έναν νέο προβληματισμό και νέα αιτήματα στο πολιτικό επίπεδο, αλλά καθόσον ήταν απλώς μία εξέγερση νέων άφοβων ανθρώπων ενάντια σε μία κάστα ηλικιωμένων, ανόητων και πληκτικών ανδρών, οι οποίοι τους κατέστειλαν ωμά[2].
Ένα χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα ήταν η Σοφία Βέμπο, η οποία λίγο νωρίτερα είχε τιμηθεί με μετάλλιο από τη Χούντα, αλλά τις μέρες του Πολυτεχνείου συμπαραστάθηκε, και εκείνη και ο Μίμης Τραϊφόρος, με ειλικρίνεια και ανιδιοτέλεια στους φοιτητές και τις φοιτήτριες, κρύβοντας και περιθάλποντας πολλούς απ’ αυτούς. Επίσης, ένα πιο κοντινό παράδειγμα είναι ο Νίκος Γκάτσος, κατά καιρούς συνεργάτης (και) του Ξυλούρη, ο οποίος στους στίχους του αποτυπώνει διάφορες παραλλαγές ενός χριστικού μοτίβου, συχνά με ρητή αναφορά στον ίδιο τον Ιησού: ένας νέος άνδρας εξεγείρεται απέναντι σε μια διεφθαρμένη κοινωνική κατάσταση και συντρίβεται από τους ισχυρούς, αλλά κερδίζει το θαυμασμό και τη συμπάθειά μας. Αν όμως αναζητήσουμε στους στίχους του κάποια έστω απόμακρη αναφορά στο ιδιαίτερο περιεχόμενο και τις αιτίες αυτής της εξέγερσης, δεν θα βρούμε ποτέ κάτι πιο συγκεκριμένο από τη «λευτεριά» για την οποία «πάλευαν τα νιάτα» –η οποία όμως νοείται αποκλειστικά, ή κυρίως, ως εθνική. Πάντως δεν θα βρούμε καμία αναφορά που να μπορεί να εκληφθεί έστω απόμακρα ως υπέρ της δημοκρατίας. Αντιθέτως μάλιστα, όπως έχω δείξει στο παρελθόν, από τους στίχους του δεν λείπουν και απολύτως ρητές, και αποκρουστικές, αντι-δημοκρατικές αναφορές.
Αυτό δείχνει ότι, συχνά, οι άνθρωποι προσελκύονται –ή θεωρούν, οι ίδιοι ή/ και οι άλλοι, ότι προσελκύονται- σε κάποιο πολιτικό ρεύμα, για λόγους ενδεχομενικούς και μερικούς, χωρίς απαραίτητα να υιοθετούν τις ουσιαστικές πολιτικές ιδέες που συνήθως συνδέουμε με αυτό το ρεύμα.
Δεν εννοώ με αυτό ότι κακώς προσελκύονται. Αυτό είναι αναπόφευκτο, δεν αποτελεί κάποιου είδους σκάνδαλο ή παρέκκλιση που πρέπει ή μπορεί να εξαλειφθεί. Απλώς μερικές φορές απολήγει σε κραυγαλέες και σχεδόν κωμικές αναντιστοιχίες.
[1] Τη δήλωση αυτή επανέφερε στη μνήμη μας πρόσφατα ο Γιώργος Αλλαμανής στο βιβλίο του Στον καιρό της Λιλιπούπολης. Ευχαριστώ τον Θανάση Ζελιαναίο που έθεσε στη διάθεσή μου το σύνολο του αφιερώματος του περιοδικού, στο οποίο υπάρχουν δηλώσεις και άλλων καλλιτεχνών (π.χ. της Αλεξίου, του Νότη Μαυρουδή, του Λίνου Κόκοτου, ακόμα και του … Φώτη Αλέπορου), σε σχέση με τις οποίες εκείνη του Ξυλούρη ξεχωρίζει σαν τη μύγα μες στο γάλα με την ωμότητα και την αφέλειά της.
[2] Άλλους πάλι, και μάλιστα ενταγμένους στην αριστερά, δεν τους εντυπωσίασαν καθόλου παρόμοιες κινητοποιήσεις –όπως π.χ. τον Μανόλη Αναγνωστάκη.
Nomadic universality 
Στη Γραικυλία, η αριστερά κι ο σωβινισμός/ρατσισμός/πατριωτισμός/εθνικισμός πήγαιναν πάντα χέρι χέρι (εντάξει, φαντάζομαι ότι θα υπήρξαν και κάποιες -σιωπηρές και δειλές- εξαιρέσεις). Π.χ. ο Βάρναλης δεν ήταν εκείνος που είχε γράψει εκείνο το σωβινιστικό παραλήρημα για τον ιταλικό λαό “που βύζαξε το γάλα μιας λύκαινας”; Η (β)ρωμιοσύνη πάντα ένωνε τους (β)ρωμιούς, δεξιούς κι αριστερούς, αποδεικνύοντας ότι, ανεξάρτητα από τους ευκαιριακούς ιδεολογικούς φερετζέδες τους, παρέμεναν ανέκαθεν πάνω απ’ όλα (β)ρωμιοί.
Πάντως, σύμφωνα με ένα σχόλιο κάποιου φίλου (που μου φαίνεται απόλυτα πιστευτό), ο Ξυλούρης δεν είχε δηλώσει ποτέ αριστερός, δήλωνε μόνο «βενιζελικός».
Πράγμα που, πέρα από την παραδοξότητα του να δηλώνει κάποιος οπαδός ενός πολιτικού που έχει πεθάνει πριν μισό αιώνα, επίσης είναι ενδιαφέρον, διότι υπενθυμίζει ότι, ιστορικά, ο ελληνικός ρατσισμός συνδέθηκε εξίσου με την θεωρούμενη φιλελεύθερη πτέρυγα του αστικού εκσυγχρονισμού όσο και με την αυταρχική-μοναρχική, αν όχι περισσότερο.
Μπράβο, βρίστε και τον Ξυλούρη τώρα, έναν αγνό άνθρωπο (εκτός από μοναδικό καλλιτέχνη) για το ήθος του οποίου είχαν να λένε όσοι τον γνώριζαν. Από πού προκύπτει ότι χρησιμοποίησε ρατσιστικά τη λέξη “νέγρικα” (τίτλος και αντιρατσιστικού δίσκου του Λοΐζου, θυμίζω) και όχι με τον ίδιο τρόπο που μιλάμε και σήμερα για “μαύρη μουσική”; Ναι, τον ενοχλούσε η επέλαση της αμερικανικής μουσικής εις βάρος της ΤΟΤΕ ελληνικής, που είχε βγάλει αμέτρητα διαμάντια και δικαίως την πονούσαν οι καλύτεροί της εκπρόσωποι. Γιατί, αλήθεια, δεν δικαιούταν να εκφράσει τη δυσφορία του (έστω με τον “ωμό” του, χωριάτικο τρόπο) ένας Ξυλούρης, που και τη μουσική της Κρήτης είχε αναδείξει και μια εξαιρετική εκδοχή του πανελλήνιου έντεχνου είχε σφραγίσει; Αντί να τους βγάζετε όλους εθνικιστές, ρατσιστές και ξενοφοβικούς, δεν κάνετε μια προσπάθεια να διακρίνετε τη σύνδεση μεταξύ της καλλιτεχνικής προσφοράς τέτοιων ανθρώπων με την αγάπη και το πάθος που είχαν για την παράδοση του τόπου τους;
Όποιος (κάνει ότι) δεν καταλαβαίνει γιατί είναι ρατσιστικό να χαρακτηρίσεις τα νέγρικα τραγούδια «χου χου» και «βρωμιά της Αμερικής», είναι απλούστατα και αυτός ένας ρατσισταράς αγνός όσο η Κου Κλουξ Κλαν.
Δηλαδή εσείς πρώτη φορά βλέπετε να απαξιώνονται μουσικές ως «χου-χου», «ντάμπα-ντούμπα», «ντρίγκι-ντρίγκι» κλπ; Αρκεί να ψάξει κανείς τι έχει γραφτεί εναντίον του ρεμπέτικου (από Έλληνες, συχνά αριστερούς). Πρώτη φορά βλέπετε να διαμαρτύρεται κάποιος για τον κατακλυσμό από αμερικάνικα μουσικά κ.α. σκουπίδια; Απλώς πιαστήκατε από μία λέξη, χωρίς καν να έχετε εξετάσει τη χρήση της εκείνη την περίοδο (ακόμα και σε τίτλο, επαναλαμβάνω, αντιρατσιστικού δίσκου). Συγχαρητήρια πάντως που είστε ο πρώτος υβριστής του Νίκου Ξυλούρη – καλά που δεν βάλατε και τίτλο «Ο χρυσαυγίτης με τα στιβάνια».
Όχι, βεβαίως δεν είναι η πρώτη φορά. Έχω ξαναδεί ρατσιστές. Καθώς και τις γελοίες τους προσπάθειες να πείσουν ότι αυτά που λένε δεν είναι ρατσιστικά.
Για παράδειγμα, οι Χρυσαυγίτες έλεγαν ότι όταν σηκώνουν το χέρι τους ψηλά, κάνουν απλώς έναν «αρχαιοελληνικό χαιρετισμό».
Κανείς ρατσιστής δεν παραδέχεται ότι είναι ρατσιστής. Αν τους πιστεύαμε, θα έπρεπε να καταλήξουμε ότι δεν υπάρχει ρατσισμός στον κόσμο.
Θεωρώ τον τίτλο του κειμένου ΑΠΑΡΑΔΕΚΤΟ. Όταν παραθέτεις μια δήλωση και αδιαφορείς για τις καταστάσεις στις οποίες έγινε και τα βιώματα του προσώπου, διαστρεβλώνεις τελείως το νόημα. Το 78 υπήρχαν μόνο κρατικοί σταθμοί και το δημοτικό τραγούδι ήταν επι της ουσίας πολύ περιορισμένο στο ραδιόφωνο. Ο Νίκος Ξυλούρης είχε βιώσει ο ίδιος ρατσισμό λόγω της καταγωγής του (οι Ανωγειανοί το 50 θεωρούνταν στην Κρήτη κατώτεροι) και αντιμετώπισε μεγάλη δυσπιστία στην αρχή της καριέρας του λόγω της μουσικής που έπαιζε. Τα 2-3 τελευταία χρόνια πριν πεθάνει (πχ. το 78) ήταν επίσης πολύ δύσκολα για τον ίδιο και προσωπικά λόγω υγείας και επαγγελματικά. Η συγκεκριμένη δήλωση δεν είναι αντιπροσωπευτική του κατά τα άλλα πάντα μετρημένου ύφους του, που σίγουρα περνούσε μια δύσκολη περίοδο. Σε καμία περίπτωση ο Νίκος Ξυλούρης δεν ήταν ρατσιστής. Ας μην κάνουμε cancel και τον Ξυλούρη, επειδή δεν διέθετε την απαιτούμενη μόρφωση να «φιλτράρει» ορισμένες δηλώσεις που έγιναν εν βρασμώ. Ο αδερφός του ο Ψαραντώνης πάντα κάνει αντίστοιχες δηλώσεις για την σημασία της παράδοσης και παρόλα αυτά δεν έχει διστάσει να συνεργαστεί με καλλιτέχνες που παίζουν ακόμα και ροκ.
Ο τίτλος του κειμένου είναι απολύτως αντίστοιχος με την δήλωση. Αυτό που είναι ΑΠΑΡΑΔΕΚΤΟ είναι οι καταγέλαστες δικαιολογίες σας.
Ο ρατσισμός δεν είναι θέμα «μόρφωσης».
Όποιος έχει υποστεί ρατσισμό, δεν δικαιολογείται να μιλάει ο ίδιος ρατσιστικά. Ακριβώς το αντίθετο θα έλεγα.
Ο ισχυρισμός ότι διαστρεβλώθηκε κάποιο νόημα μένει τελείως αστήρικτος. Ποια είναι η διαστρέβλωση; «Τα νέγρικα, τα χου χου, η βρωμιά … Να απολυθεί ο Πετρίδης και να μην ξαναδουλέψει …» Ποια «δύσκολη περίοδος της ζωής» δικαιολογεί τέτοια αίσχη;