του Άκη Γαβριηλίδη

Περί τα τέλη της δεκαετίας του 70 ανέβηκε στο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος το θεατρικό έργο «Φουέντε Οβεχούνα» του Ισπανού συγγραφέα Λόπε ντε Βέγκα, γραμμένο το 1614. Τη μουσική του έργου είχε γράψει ο Θάνος Μικρούτσικος, και η μουσική αυτή περιείχε αρκετά τραγούδια σε στίχους του σκηνοθέτη της παράστασης Γιώργου Μιχαηλίδη[1]. Τα τραγούδια αυτά, μερικά από τα οποία είναι πολύ καλοφτιαγμένα και γοητευτικά, κυκλοφόρησαν αργότερα σε δίσκο.

Ένα από αυτά τα τραγούδια επιγράφεται «Το τραγούδι του γάμου», αλλά ο τίτλος αυτός είναι μάλλον αξιοπερίεργος και αταίριαστος, διότι οι στίχοι του δεν μιλάνε για κανέναν γάμο. Μιλάνε απερίφραστα και ευδιάκριτα για έναν βιασμό, και μάλιστα όχι απλώς μιλάνε αλλά μάλλον δείχνουν να τον εξωραΐζουν και να τον εξυμνούν.

Συγκεκριμένα, λένε τα εξής:

Στης Φουέντε Οβεχούνα την κοιλάδα

κόρη με ξέπλεκα μαλλιά διαβαίνει

και μες σε χρυσαφιού γυαλάδα

ιππότης πάνω στ’ άλογο προβαίνει.

Κρύβετ’ η κόρη μες σε φυλλωσιά

κι ειν’ η καρδιά της σαν φτερούγα λαβωμένη.

Φεγγάρι του ιππότη η αρματωσιά,

ήλιος η μορφή του η λαγγεμένη.

Κόρη που κρύβεσαι μες στα κλαδιά,

την αγάπη ποιος τη σταματάει;

ποια θάλασσα, ποια λαγκαδιά;

την αγάπη ποιος τη σταματάει;

Άλογο δίχως καβαλάρη φεύγει πέρα

κι ένα σπαθί σαν δέντρο ορθό στο χώμα.

Κόρη που έσπερνες τη μέρα,

γυναίκα που θερίστηκες το γιόμα …

Οι στίχοι αυτοί, όπως γίνεται αντιληπτό, περιγράφουν μία σεξουαλική συνεύρεση ανάμεσα σε έναν άντρα και μία γυναίκα, οι οποίοι δεν προκύπτει να είχαν προηγουμένως οποιαδήποτε συναισθηματική σχέση –αλλά ούτε καν κάποια γνωριμία. Η «κόρη» που «θερίστηκε» φαίνεται ότι πήρε μέρος σε αυτή τη συνεύρεση απλώς επειδή έτυχε να «διαβαίνει» εκείνη τη στιγμή από την κοιλάδα, χωρίς φυσικά να το επιθυμεί και παρά την προσπάθειά της να το αποφύγει. Όχι μόνο αυτό, αλλά ο στιχουργός απευθύνεται σε δεύτερο πρόσωπο στην κοπέλα υποδεικνύοντάς της ότι είναι μάταιο να αντιστέκεται ή να παραπονιέται, διότι «κανείς δεν μπορεί να σταματήσει την αγάπη» (!). Η λέξη αυτή, που επαναλαμβάνεται δύο φορές στο ποίημα, ηχεί σαν μαύρο χιούμορ, καθόσον καμία «αγάπη» δεν φαίνεται να εκδηλώνεται πουθενά στο επεισόδιο αυτό.

Δεν μπορώ να γνωρίζω πώς λειτούργησε το τραγούδι αυτό μέσα στην οικονομία της παράστασης. Έτσι όμως όπως έχει αποσπαστεί από την παράσταση και επί δεκαετίες ακούγεται αυτοτελώς, χωρίς κάποιο πριν ή μετά –ενδεχομένως χωρίς καν οι ακροατές να γνωρίζουν από πού προέρχεται-, ηχεί σαν να έχει γραφτεί μόνο και μόνο για να πει πόσο χαριτωμένος μπορεί είναι ένας βιασμός. Στα ρεμπέτικα μπορεί να έχουμε αναφορές σε χειροδικίες, ακόμα και σε φόνους, αλλά η καθαρότερη έκφραση αυτού που οι φεμινίστριες αποκαλούν «κουλτούρα του βιασμού» φαίνεται τελικά ότι απαντά στο έντεχνο τραγούδι.

Αν είναι έτσι, τι πρέπει να κάνουμε;

Δεν ξέρω. Μάλλον τίποτα. Σίγουρα όχι να απαγορεύσουμε το τραγούδι ή να εξοντώσουμε, βιολογικά ή συμβολικά, τους δημιουργούς του. (Το πρώτο άλλωστε είναι πλέον πρακτικά αδύνατο). Τίποτα, δηλαδή, πέρα από το να καταγράψουμε ακόμα μία φορά την ένταση που ενίοτε συνοδεύει τα έργα τέχνης, την ασυμφωνία τους προς κάποιες ηθικοπολιτικές αξίες που έχουμε –ή που αποκτούμε μεταγενέστερα από την κυκλοφορία των έργων-, και να μάθουμε να ζούμε με την επίγνωσή της.

[1] Σημειώνω ότι στις πληροφορίες της παράστασης, όπως παρατίθενται στην επίσημη ιστοσελίδα του ΚΘΒΕ, ο Μιχαηλίδης πιστώνεται ρητά με τη συγγραφή [πρόσθετων, πρωτότυπων] στίχων, οι οποίοι λοιπόν δεν αποτελούν μεταφρασμένο απόσπασμα του πρωτότυπου έργου· η μετάφραση του τελευταίου αποδίδεται σε άλλον συντελεστή, εν προκειμένω συντελέστρια –την Καίτη Κάστρο.