του Άκη Γαβριηλίδη
Περί τα τέλη της δεκαετίας του 60, στα γραπτά μιας σειράς στοχαστών, κυρίως Γάλλων, εν μέρει και Ιταλών, συντελέστηκε απρογραμμάτιστα (όπως συμβαίνει πάντα) μία αλλαγή παραδείγματος όσον αφορά τη σκέψη μας για την πολιτική και την ιδεολογία. Η τομή αυτή ήταν η σχεσιακή σύλληψη της εξουσίας, η οποία διέρρηξε αυτό που φαινόταν ως ο «αξεπέραστος ορίζοντας» της εποχής εκείνης, και που οριζόταν από το δίδυμο κατασταλτική θεωρία της εξουσίας/ εργαλειακή θεωρία της ιδεολογίας. Το δίδυμο αυτό αποτελούσε προέκταση της φιλελεύθερης/ διαφωτιστικής πολιτικής σκέψης, κατά το οποίο αφετηρία και βασική μονάδα της κοινωνίας είναι «ο άνθρωπος», (ή ο άντρας: στις λατινογενείς γλώσσες η λέξη είναι η ίδια), ο οποίος από τη φύση είναι ελεύθερος, αλλά δυστυχώς μετά έρχεται η «εξουσία», του λέει ψέματα και τον υποδουλώνει, λογοκρίνοντας και απαγορεύοντας. Αυτή η «εξουσία» νοούνταν εξίσου ανθρωπομορφικά, ως ένα υποκείμενο –ασχέτως εάν ήταν απρόσωπη, ή μάλλον ακριβώς γι’ αυτό: ήταν ένα σύνολο προσώπων, απλώς τα πρόσωπα αυτά ήταν κρυμμένα.
Όπως κάθε κατάκτηση, έτσι και αυτή εδώ ήταν και είναι ευάλωτη. Δεν είναι ποτέ κατακτημένη άπαξ διά παντός, τελεσίδικα κατοχυρωμένη, αλλά είναι πάντοτε έκθετη σε κάθε λογής παλινδρομήσεις.
Η πρόσφατη εμφάνιση του COVID 19 υπήρξε μία κατάσταση η οποία, εκτός από τη βιολογική νοσηρότητα, αποτελεί πρόσφορο έδαφος για τη διάδοση τέτοιων παλινδρομήσεων. Άνθρωποι και ομάδες οι οποίες μέχρι τώρα ήταν τελείως απίθανο να βρεθούν όλοι μαζί, ή έστω και ανά δύο, στην ίδια πρόταση, εξέφρασαν αντιδράσεις –έμπρακτες ή/ και αναλυτικά διατυπωμένες- οι οποίες συμμορφώνονται πιστά στο φιλελεύθερο-διαφωτιστικό μοντέλο ως αρχή κατανόησης της πραγματικότητας που μας περιβάλλει: ο κορωνοϊός δεν είναι «πραγματικά» επικίνδυνος, αν δεν είναι ένα μύθευμα/ πρόσχημα· η «εξουσία» μάς λέει ψέματα· μας κρύβουν την αλήθεια, με σκοπό να επιβάλουν παγκόσμια δικτατορία και να περιορίσουν την «φυσική» μας ελευθερία.
Αν για τον Μπολσονάρο και τον Μπόρις Τζόνσον μια τέτοια αντίδραση ήταν εύλογη, αν για ελιτίστικες ομάδες της ελληνικής «αντι-εξουσίας» που προσπαθούν απεγνωσμένα να πρωτοτυπήσουν ήταν επίσης αναμενόμενη, είναι κάπως θλιβερό να βλέπει κανείς μεταξύ των πρωταγωνιστών αυτού του «αρνητισμού» (negationism) έναν από τους τελευταίους επιζώντες εκείνης της γενιάς στοχαστών που αναφέραμε στην αρχή, και μάλιστα κάποιον ο οποίος όλα αυτά τα χρόνια είχε υπομονετικά αναλύσει τη λειτουργία του φιλελεύθερου παραδείγματος και υπηρετήσει μια σχεσιακή προσέγγιση –χωρίς όμως, όπως επισήμαινα και σχετικά πρόσφατα, να την ακολουθεί πάντοτε στις κατά καιρούς δημόσιες παρεμβάσεις του για επίκαιρα ζητήματα.
Από την άλλη, το γεγονός ότι όλες αυτές τις προ-φουκωικές μωρολογίες και συνωμοσιολογίες, και άλλες ακόμα, συμπυκνώνει παραδειγματικά ο Στέφανος Ροζάνης, (τακτικός θαμώνας σε αντιεξουσιαστικά φεστιβάλ και σε «ψαγμένα» θεωρητικά σεμινάρια), είναι κατ’ αρχάς απλώς γραφικό· επίσης όμως, είναι ενδεικτικό ότι οι φλυαρίες περί των μοντέρνων θεωριών είναι χρήσιμες στους προοδευτικούς (ή μη) Έλληνες (ή μη) διανοούμενους για συζητήσεις σε ήρεμους καιρούς, μεταξύ τυρού και αχλαδίου: όταν η συγκυρία πιέζει, τότε τα ξεχνάνε όλα και καταφεύγουν ακόμα μια φορά στον ασφαλή λιμένα της «κακής εξουσίας» που δεν αφήνει τον «άνθρωπο» (με τη διατύπωση του Ροζάνη, τον «ανθρώπινο εαυτό») να απολαύσει και να ακολουθήσει τις «φυσικές του κλίσεις». Χωρίς να βλέπουν καν ότι έτσι καταλήγουν σε έκδηλες ανακολουθίες, όχι μόνο θεωρητικές αλλά και πραγματολογικές. Π.χ.:
Εάν δείτε τους νόμους και τους περιορισμούς που έχουν επιβληθεί, θα διαπιστώσετε ότι προφανώς και δεν έχουν τεθεί για την προστασία του ανθρώπου αλλά για τη διάσωση της οικονομίας (Στέφανος Ροζάνης: «Η καραντίνα και ο αποκλεισμός είναι μια ταφόπλακα του ανθρώπινου εαυτού»).
Οι αυτόκλητοι «αναρχικοί φιλόσοφοι» λοιπόν συνεχίζουν, εν πλήρη αφελεία, να διακινούν τη φιλελεύθερη φαντασίωση ότι υπάρχει κάπου «η» οικονομία, η οποία έρχεται σε αντίθεση με «τον» άνθρωπο και άλλο δεν έχει στο μυαλό της παρά πώς να τον περιορίσει, να τον περιστείλει, να μην τον αφήσει να χαρεί και μάλιστα να … ερωτευτεί:
Ο έρωτας έχει εξοριστεί από τη ζωή μας διά παντός. Τον έχουμε εξαφανίσει από τον κόσμο μας. Άραγε, ποιον έρωτα; Η καραντίνα και ο αποκλεισμός είναι μια ταφόπλακα του ανθρώπινου εαυτού.
Αρκεί όμως να διαβάζεις εφημερίδες για να πληροφορηθείς ότι οι λάτρεις της «οικονομίας» όπως την εννοεί ο Ροζάνης, π.χ. ο Τραμπ και ο Τζόνσον, συμφωνούν μαζί του στο ουσιώδες: ότι οι περιορισμοί, τους οποίους πολύ όψιμα, απρόθυμα και ημιτελώς εδέησαν να επιβάλουν, είναι άχρηστοι και βλαβεροί για την «ελευθερία του ανθρώπου». Απλώς αυτός εννοεί αυτή την ελευθερία ως ελευθερία να ερωτεύεσαι, ενώ οι άλλοι ως ελευθερία να αναπτύσσεις επιχειρηματικότητα, οι δε ορθόδοξοι παπάδες ως ελευθερία να λατρεύεις το θείο, να ψέλνεις και να κοινωνείς. Αρκεί επίσης να έχεις στοιχειώδη επαφή με αυτόν τον κόσμο για να γνωρίζεις ότι, στην Ιταλία, ένας από τους λόγους για τον οποίο «είχαμε μια τόσο μεγάλη διασπορά» του ιού ήταν ότι «κάποιοι επιμένουν να έχουν ανοιχτά τα εργοστάσια και τις βιοτεχνίες. (…) Μέχρι χθες μας έλεγαν οι επιχειρηματίες: ‘Η επιχείρησή μου είναι η δική σας επιχείρηση, γιατί κερδίζουμε όλοι’»[1]. Η «οικονομία» λοιπόν όχι μόνο δεν επέβαλε τους περιορισμούς, αλλά αντίθετα ενίοτε επέβαλε, και συνεχίζει να επιβάλλει, την παραβίασή τους.
Όπως, μετά τον Κοπέρνικο, συνέχιζαν να υπάρχουν λόγιοι οι οποίοι σκέφτονταν τον κόσμο με βάση το χριστιανικό κοσμοείδωλο, έτσι και σήμερα, μισό αιώνα μετά τον Λακάν, υπάρχουν φιλόσοφοι που δεν φαίνεται να έχουν ακούσει τίποτα για την υπερεγωτική επιταγή της απόλαυσης, και συνεχίζουν να διακινούν βικτωριανού τύπου κοινοτοπίες τύπου Βίλχελμ Ράιχ ή, καλύτερα, Τζορτζ Όργουελ.
Γιατί το κάνουν αυτό;
Κατά βάση διότι ένας τέτοιος τύπος λόγου αρμόζει περισσότερο προς το ρόλο του γενικού διανοούμενου, αν όχι του προφήτη: το να καταγγέλλεις τις παρεκβάσεις, τα αμαρτήματα, τα σκοτεινά σχέδια των κρατούντων, είναι πιο βολικό για όποιον αρέσκεται να αναδεικνύεται σε μοναχικό πνευματικό ταγό και μάντη, που μένει απ’ έξω και προειδοποιεί τον «λαό του» ότι πάμε κατά διαβόλου· για όποιον δεν έχει την υπομονή να περνά από τη δοκιμασία της συλλογικής δράσης και επεξεργασίας διάφορων τακτικών, εκ των οποίων κάποιες ίσως αποτύχουν ή διορθωθούν στην πορεία.
Πώς θα ήταν ένα αντίθετο παράδειγμα;
Κάποιος που μιλά ως ειδικός και όχι ως καθολικός διανοούμενος, θα ηχούσε κάπως έτσι:
Για να γίνει ακόμα πιο κατανοητό πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος των γιατρών του ΕΣΥ που εργάζονται στην ΠΦΥ στην διαχείριση της δύσκολης αυτής κατάστασης που προέκυψε, σας αναφέρω το δικό μου παράδειγμα. Στα 20 χρόνια που υπηρετώ στο περιφερικό ιατρείο της Επανομής του δήμου Θερμαϊκού, το οποίο υπάγεται στο ΚΥ Νέας Μηχανιώνας, παρακολουθώ σε τακτική βάση πάνω από 2.500 ασθενείς και περιστασιακά αντιμετωπίζω προβλήματα υγείας άλλων τόσων. Από αυτούς τους 2.500 ασθενείς που με έχουν ως τον βασικό σύμβουλο τους σε θέματα υγείας, το μεγαλύτερο κομμάτι είναι ηλικιωμένοι ασθενείς για τους οποίους συνταγογραφώ όλων των ειδών τις θεραπευτικές αγωγές για χρόνια νοσήματά τους και αντιμετωπίζω τα καθημερινά έκτακτα προβλήματα που δεν απαιτούν νοσοκομειακή περίθαλψη. Γνωρίζω το ιατρικό ιστορικό όλων αυτών των ανθρώπων και για τους περισσότερους και το κοινωνικοοικονομικό προφίλ, τις συνθήκες ζωής, την οικογενειακή κατάσταση κλπ. Όλες αυτές τις ημέρες από τις αρχές Μάρτη που προέκυψε η πανδημία του Covid19, δεχόμουν στο τακτικό πρωινό ωράριο πολλά τηλεφωνήματα και ιδιαίτερα μετά την απαγόρευση κυκλοφορίας από ασθενείς που παρουσίαζαν πυρετό, βήχα ή διάρροια και τους καθοδηγούσα για το τι έπρεπε να κάνουν και αν χρειαζόταν να εξεταστούν στο ιατρείο και με ποιες προφυλάξεις. Τα τηλεφωνήματα αυτά, ειδικά τις τελευταίες μέρες, ξεπερνούσαν τα 50 ημερησίως …
Ο αναγνώστης μπορεί να συνεχίσει μόνος του την ανάγνωση της συνέντευξης αυτής. Αν παραθέτω εδώ αυτό το απόσπασμα, δεν είναι επειδή θεωρώ κατ’ ανάγκην «ορθότερα» όσα λέει από άποψη περιεχομένου, αλλά επειδή ανήκουν σε ένα άλλο καθεστώς λόγου: στο λόγο κάποιου ο οποίος μιλά ως φορέας μίας συγκεκριμένης γνώσης, εμπειρίας και συναντήσεων με τα σώματα των άλλων, τις οποίες θέτει υπόψη του πλήθους και μοιράζεται μαζί του. Τόσο τον έναν, όσο και τον άλλο λόγο δεν αποκλείεται να τον διαβάζουν ή/ και να τον διακινούν τα ίδια πρόσωπα. Έχουν όμως ποιοτική διαφορά: ο πρώτος λόγος αρκείται να καταγγέλλει σε όλους εμάς –λες και δεν το ξέραμε- ότι «ο καπιταλισμός επιδιώκει να εκμεταλλευθεί τη συγκυρία για να προωθήσει τους σκοπούς του και να διευρύνει τα κέρδη του». Ο δεύτερος, εμπράκτως, ξεκινά από κει και πέρα, λαμβάνοντάς το ως το δεδομένο (που είναι): γνωρίζει πολύ καλά, όπως όλοι μας, ότι ναι, βεβαίως κάθε παίκτης, στο παίγνιο αυτό των σχέσεων εξουσίας, προσπαθεί να στρέψει κάθε απρόβλεπτο γεγονός σε δικό του όφελος. Αφού είναι έτσι λοιπόν, ας κάνουμε κι εμείς το ίδιο: ας αποβλέψουμε σε κάτι, και ας προσπαθήσουμε να σκεφτούμε τι είναι αυτό. Αντί να διαμαρτυρόμαστε στον διαιτητή που δεν μας έδωσε πέναλτι και μας εξαίρεσε, ας αναζητήσουμε πώς μπορούμε να γίνουμε εμείς η εξαίρεση (της εξαίρεσης): ας χρησιμοποιήσουμε τη δύναμη των εξωτερικών αιτίων για να ενισχύσουμε τη δική μας. Τη δύναμη του πλήθους.
[1] «Φραντσέσκο Μακάριο: Ο επιχειρηματίας δίνει τις οδηγίες από τη βίλα του και ο εργαζόμενος πεθαίνει στο εργοστάσιο».
Nomadic universality 
Υπάρχει νομίζω μια προβληματική διάσταση στον τρόπο λήψης συμπερασμάτων σε πολλά κείμενα και άρθρα από αυτή τη μερίδα του αντιεξουσιαστικού χώρου που μνημονεύεται στο άρθρο παραπάνω. Είναι ότι, ξεκινώντας από μία ανάλυση της πολιτικής και οικονομικής συγκυρίας που βασίζεται και σε στοιχεία και σε θεωρητικά εργαλεία (όπως π.χ. ότι υπάρχουν ενδοκαπιταλιστικοί ανταγωνισμοί, ότι ο κρατικός προστατευτισμός αναβιώνει από τα δυτικά κράτη ως ‘ανάχωμα’ στην προοπτική της απώλειας της οικονομικής και πολιτικής τους ηγεμονίας από την Κίνα, ότι γίνονται εμπορικοί πόλεμοι κλπ.) και την οποία γενικά δεν αμφισβητώ επί του περιεχομένου της, παράγουν συμπεράσματα που ερμηνεύουν όλα τα γεγονότα ως ενορχηστρωμένα τμήματα μιας παράστασης που διευθύνουν εξ ολοκλήρου τα κράτη. Εκεί έγκειται και το ‘συνομωσιολογικό’ στοχείο αυτής της λογικής. Δηλαδή, επειδή συμβαίνει αυτό που συμβαίνει, πρέπει κατ’ ανάγκη να είναι εξ ολοκλήρου σχεδιασμένο και ενορχηστρωμένο από τα διάφορα κράτη για να πετύχουν σκοπούς που υποθέτονται από τις παραπάνω αναλύσεις. Λες και δεν υπάρχουν ιστορικά επιδημίες, φυσικές καταστροφές κλπ που δεν εξαρτώνται ούτε παράγονται από τη βούληση κανενός κράτους. Και στην τελική πως δικαιολογείται μέσα σ’ αυτή την παγκόσμια συνομωσία το να αποδέχονται τα κράτη τέτοια ριζική συρρίκνωση και πάγωμα των οικονομιών τους και κατάρρευση σημαντικών τους βιομηχανιών, μόνο και μόνο για να προάγουν περισσότερο κρατικό προστατευτισμό; Δεν μπορούσαν να το κάνουν αυτό με λιγότερο κοστοβόρα μέσα;
Παράλληλα, πάσχει η ανάλυση και στο από που αντλεί τα ‘ιατρικά’ της στοιχεία. Κρίνοντας από δημοσιεύσεις σαν αυτή: https://www.sarajevomag.gr/ μάλλον προέρχονται από κουβέντες με φίλους και γνωστούς που είναι ιατρικό προσωπικό αλλά και από κάποια προηγούμενα στατιστικά στοιχεία θανάτων για χρόνιες και οξείες παθήσεις του αναπνευστικού. Και βγαίνουν εύκολα συμπεράσματα του τύπου ότι ο covid 19 είναι λιγότερο φονικός από την εποχιακή γρίππη. Από που προέρχεται αυτό ακριβώς; Το ακριβές ποσοστό θνητότητας μιας λοίμωξης είναι δύσκολο να υπολογιστεί εν μέσω επιδημίας και το case fatality ratio υπερεκτιμά φυσικά τη θνητότητα γιατί βασίζεται μόνο σε θανάτους επί διεγνωσμένων και δε λαμβάνει υπόψη τους αδιάγνωστους (που δεν ξέρουμε πόσοι και πόσες είναι). Επίσης διαφέρει ανά ομάδα πληθυσμού, ηλικιακή ομάδα, χώρα καταγραφής, είναι δηλαδή ανομοιογενές δείγμα. Ωστόσο, υπάρχει η δυνατότητα στατιστικών εκτιμήσεων και, ανάλογα με τη μέθοδο υπολογισμού των αδιάγνωστων που έχουν τον ιό, βγάζουν μια πιθανότητα θανάτου μεταξύ 0.1% και 3.5%. Όσο και ανακριβής και ευρεία να είναι η κλίμακα αυτή, πάλι είναι orders of magnitude μεγαλύτερη από την εποχιακή γρίππη (που η πιθανότητα θανάτου είναι το πολύ 0.01%). Με βάση αυτά τα ποσοστά, οι θάνατοι από covid 19 μπορούν δυνητικά να είναι υπερπολλαπλάσιοι των ‘συνηθισμένων’ ετήσιων θανάτων.
Ούτε θα έπρεπε να κρίνει κανείς στην Ελλάδα από τα ‘μικρά’ νούμερα που αναφέρονται εκεί. Όπως παραδέχεται και το ίδιο το ελληνικό κράτος, η νόσος υποκαταγράφεται συστηματικά, μάλλον για να εξυπηρετήσει το success story του Μητσοτάκη.
Βέβαια, μπορείς κανείς να πει ότι δεν εμπιστεύται όλη αυτή τη θανατοστατιστική. Αλλά θεωρώ σχετικά απίθανο να είναι όλοι μέσα στη συνομωσία και συννενοημένοι να βγάζουν ‘πειραγμένα’ νούμερα. Επίσης, που σταματάμε να εμπιστευόμαστε στατιστικές αναλύσεις επισήμων φορέων; Δηλαδή, μπορούμε να εμπιστευόμαστε τις οικονομικές τους αναλύσεις αλλά όχι τις επιδημιολογικές; Η απάντηση σ’ αυτά τα ερωτήματα δεν μπορεί να αλλάζει με βάση τι μας βολεύει για να στηρίξουμε τα επιχειρήματά μας σε κάθε συγκυρία.
Για να μη με πούνε και αφελή, δεν ισχυρίζομαι ότι τα διάφορα κράτη δεν προσπαθούν να εκμεταλευτούν τη κατάσταση για να εξυπηρετήσουν διάφορους στρατηγικούς σκοπούς τους. Σίγουρα συγκεντρώνουν καθημερινά σημαντική τεχνογνωσία για το πως να εκτελούν τέτοιες εκτεταμένες πολιτικές περιορισμού και σίγουρα βρίσκουν ευκαιρία για μειώσεις μισθών, ανάπτυξη ελαστικής εργασίας από το σπίτι, κρατικού παρεμβατισμού σε ‘κρίσιμους’ οικονομικούς κλάδους, πριμοδότηση και κερδοφορία ιδιωτικών επιχειρήσεων κλπ. Το θέμα είναι τι μπορούμε να κερδίσουμε κι ‘εμείς’ από αυτή την κατάσταση, ό,τι κι αν σημαίνει αυτό το ‘εμείς’.
Ένα κείμενο που αναπαράγει τον κυρίαρχο λόγο χωρίς ενδοιασμούς. Αυτός που το γράφει μάλλον δεν γνωρίζει ότι ο κυρίαρχος λόγος είναι ο λόγος που πάντα σφάλλει. Πάντα. Αυτός που γράφει αυτό αγνοεί ή, όπως υποβαθμίζει και εξαφανίζει πολλούς και πολλά σε αυτό το κείμενο, υποβαθμίζει και την επικινδυνότητα του κυρίαρχου λόγου που ο ίδιος είναι έτοιμος να τον θεωρήσει και αυτόν μια εκ του Διαφωτισμού προερχόμενη φαντασίωση. Επιπλέον, αυτός που γράφει αυτό το κείμενο, θα έπρεπε να γνωρίζει ότι ο ρόλος ενός διανοούμενου είναι να παράγει αντίθετο προς τον κυρίαρχο λόγο, Λόγο. Αν δεν μπορεί δεν είναι διανοούμενος. Τουλάχιστον ο Ροζάνης και ο Αγκάμπεν είπαν κάτι άλλο από αυτό που μας λένε όλα Τα ΜΜΕ: «ΜΕΙΝΕΤΕ ΣΠΙΤΙ». Χαίρω πολύ….
Eντάξει ρε παιδί μου, πώς κάνεις έτσι. Δεν υπάρχει κανείς που να τα γνωρίζει όλα. Αφού λοιπόν κάποιος τυχαίνει να μην γνωρίζει το Α, το Β και το Γ, τότε υπάρχει μία απλή λύση βγαλμένη μέσα από την παράδοση του Διαφωτισμού: ας τον στείλουμε σε ένα φροντιστήριο, και εκεί εσύ, ο σωστός διανοούμενος που τα γνωρίζεις όλα αυτά, θα του τα διδάξεις και εκείνου, και έτσι θα τα πληροφορηθεί και αυτός και του λοιπού θα έχει τις ορθές απόψεις.
Το κείμενο δυστυχώς τελειώνει απότομα. Έψαχνα να δω αν υπάρχει μέρος β, για να καταλάβετε. Είναι τουλάχιστον το μισό από όσα εξαγγέλλει ο τίτλος του. Το αναφέρω αυτό γιατί ενώ το διάβαζα συμφωνούσα αλλά δεν αρκούσε. Δεν απάντησε σε όσα έθεσε ως επιχειρήματα της «άλλης» μεριάς.
Αυτό που εξαγγέλλει ο τίτλος είναι ακριβώς ότι δεν υπάρχει (μία) «άλλη» μεριά, αλλά ότι άνθρωποι και θεσμοί που έρχονται από πολλές διαφορετικές μεριές, και που ποτέ δεν θεώρησαν οι ίδιοι ή άλλοι ότι αποτελούν μία «μεριά», υιοθετούν έναν κοινό τρόπο σκέψης. Ο τίτλος αναφέρει ενδεικτικά τέσσερα παραδείγματα τέτοιας υιοθέτησης, ενώ στο περιεχόμενο προστίθεται ένα ακόμα. Υπάρχουν πολλά ακόμα δυνατά παραδείγματα, αλλά νομίζω ότι για αυτά τα τέσσερα (/πέντε) τεκμηριώνεται η υιοθέτηση, έστω και μόνο διά παραπομπών και υπερσυνδέσμων.