του Κερέμ Αικτέμ

Στην πρόσφατη ανάρτηση για το «κομμουνιστικό μπακάλικο», το κείμενο –ακολουθώντας φυσικά το πρωτότυπο ρεπορτάζ- αναφερόταν στην πόλη όπου βρίσκεται το κατάστημα με το «επίσημο», σημερινό της όνομα: «Τούντζελι».

Η πόλη αυτή δεν λεγόταν πάντα έτσι. Το προηγούμενο όνομα, καθώς και το παρελθόν που συνδέεται με αυτό, μάλλον δεν είναι άσχετο με το κομμουνιστικό της παρόν. Για να φωτίσουμε κάπως αυτή την προϊστορία, δημοσιεύουμε παρακάτω ένα σύντομο απόσπασμα από το βιβλίο τού Kerem Öktem Angry Nation. Turkey since 1989 (University of Chicago Press, Chicago 2011, σελ. 35-37). Μετάφραση-σημειώσεις: Μαρία Σαρρή.

 

Η εξέγερση στο Ντέρσιμ σημαίνει το τέλος ενός επαναλαμβανόμενου μοτίβου συγκρούσεων και αντεπιθέσεων. Στα μέσα της δεκαετίας του 30, η ορεινή περιοχή του Ντέρσιμ[1] ήταν η τελευταία περιοχή που αψηφούσε τον απόλυτο έλεγχο του κράτους. Μια επίμονα ανεξάρτητη, φυλετική [tribal] κοινωνία από 70 000 το πολύ Κούρδους Αλεβίτες[2], οργανωμένους σε σόγια, που μιλούσαν κυρίως τη διάλεκτο ζαζάκι[3]. Το Ντέρσιμ ήταν φτωχό, μαστιζόταν από αλληλοκτόνες συγκρούσεις και δεν είχε ποτέ υπαχθεί στον κεντρικό έλεγχο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Την πρώτη δεκαετία της Τουρκικής Δημοκρατίας η κυβέρνηση προσπάθησε να επιβληθεί συνεργαζόμενη με κάποιους αρχηγούς φυλών και στρέφοντας τον έναν εναντίον του άλλου. Ωστόσο το 1935 η κυβέρνηση αποφάσισε να χρησιμοποιήσει το Ντέρσιμ ως παράδειγμα της στρατηγικής του «εκπολιτισμού» του «άλλου», μέσω εξόντωσης και βίαιης αφομοίωσης. Ο Νόμος του Τούντζελι του Δεκεμβρίου του 1935, οργάνωσε τον εκτοπισμό των περισσότερων φυλών από τα εδάφη τους και την μεταφορά τους σε περιοχές με πλειοψηφικά τουρκικό πληθυσμό. Η επαρχία τέθηκε υπό στρατιωτική διοίκηση η οποία όντως έθεσε τέλος στις ληστείες και τις προστριβές μεταξύ των φυλών. Σύμφωνα με πρόσφατα αποχαρακτηρισμένα κρατικά έγγραφα και αντίθετα με την επίσημη κρατική εκδοχή των γεγονότων, η κατάσταση ασφαλείας στην επαρχία ήταν ικανοποιητική το 1937, και δεν επέκειτο καμιά σοβαρή απειλή εξέγερσης. Το ότι η μαζική επίθεση στο Ντέρσιμ πραγματοποιήθηκε παρόλα αυτά, δείχνει ότι ήταν προσχεδιασμένη ανεξάρτητα από την κατάσταση ασφαλείας στην περιοχή και με την πρόθεση να εξαλειφθεί κάθε αντίθεση στην Τουρκική Δημοκρατία.

 

Όταν η φυλή τού Seyid (Sey) Riza προκάλεσε ένα μικρό επεισόδιο τον Μάρτιο του 1937, ο γενικός διοικητής και κυβερνήτης, Abdullah Alpdoğan, ξεκίνησε μια εκστρατεία που υπερέβη κατά πολύ κάθε έννοια αντιποίνων. Καθ’ όλη την διάρκεια του καλοκαιριού, ο στρατός επιτίθονταν σε όλες τις φυλές, ανεξάρτητα αν υποστηρίζαν την κυβέρνηση ή όχι, και εκτελούσε τα μέλη τους χωρίς διάκριση, είτε ήταν πολεμιστές είτε πολίτες. Χιλιάδες, αν όχι δεκάδες χιλιάδες, Ντερσιμλίδες σκοτώθηκαν στην εκστρατεία, γυναίκες και παιδιά απανθρακώθηκαν και επίσης έγινε μαζική χρήση αεροπορικών επιθέσεων. Μαρτυρίες επιζώντων αναφέρονται στην κοινή πρακτική βιασμών από στρατιώτες και σε αυτοκτονίες γυναικών για να γλυτώσουν από αυτούς. Ο Seyid (Sey) Riza εκτελέστηκε παρά την προχωρημένη ηλικία του –σχεδόν 80 χρονών- μαζί με τον γιό του, τον Νοέμβριο του 1937. Πριν την εκτέλεσή του –σε μια αναφορά του στην μάχη της Καρμπάλας του 7^ου αιώνα[4], στην οποία ομάδα Σιιτών σφαγιάστηκε- λέγεται ότι είπε: «Είμαστε τα παιδιά της Καρμπάλα. Αυτό είναι ντροπή, είναι αδικία, είναι φόνος».

Το σύμβολο αυτού του κρατικού πολέμου κατά των Ζάζα-Αλεβιτών του Ντέρσιμ ήταν η Σαμπιχά Γκιοκτσέν ( Sabiha Gökçen) η υιοθετημένη κόρη του Κεμάλ Ατατούρκ και η πρώτη στο κόσμο μαχήτρια πολεμικής αεροπορίας, πιθανότατα η ίδια ορφανή που σώθηκε από την αρμενική γενοκτονία. Η Σαμπιχά Γκιοκτσέν αποτέλεσε το πρότυπο για την «μοντέρνα Τουρκάλα» θέτοντας τα γενοκτονικά θεμέλια της σύγχρονης τουρκικής ταυτότητας. Ένα άλλο πρότυπο ήταν ο Abdullah Alpdoğan, ο γενικός διοικητής του Ντέρσιμ, που ήταν υπεύθυνος για την καταστροφή της περιοχής και των ανθρώπων της. Το κράτος τίμησε τον Αλπντοάν δίνοντας το όνομά του στο στρατόπεδο δίπλα στο αεροδρόμιο Elaziğ, από όπου ξεκίνησε την επιχείρηση. Το όνομα παραμένει και σήμερα, ενώ από το 2000 το δεύτερο αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης έχει το όνομα της Sabiha Gökçen, υπογραμμίζοντας ειρωνικά τη μνημονική συνέχεια του καθεστώτος όσον αφορά στην τιμωρία της ανυποταξίας όχι μόνο με τη βία αλλά και με την ονοματοδοσία.

 

Η εκστρατεία ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του 1938, όταν όλοι οι ηγέτες εκτελέστηκαν και οι επιζήσαντες εκτοπίστηκαν στην δυτική Ανατολία. Το ιστορικό όνομα Ντέρσιμ σβήστηκε από τον χάρτη και αντικαταστάθηκε με το Τουρκικό Τούντζελι (Tunceli) (γη του χαλκού). Το τουρκικό κοινό οδηγήθηκε να πιστεύει ότι ακόμα μια εξέγερση φεουδαρχικών φυλών καταπνίχτηκε, στο όνομα του «εκπολιτισμού της χώρας», και ελάχιστοι στον υπόλοιπο κόσμο έμαθαν για τις σφαγές –πράγμα που δεν είναι παράδοξο αν λάβουμε υπόψη ότι ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος στην Ευρώπη ήταν έτοιμος να ξεσπάσει. Ωστόσο σήμερα η σφαγή στο Ντέρσιμ καταχωρίζεται ως «εθνοκάθαρση», ενώ κάποιοι μιλούν για μια πραγματική γενοκτονία που οδήγησε στον αφανισμό σχεδόν του μισού πληθυσμού της περιοχής. Οι επιζώντες χρησιμοποιούν την Ζάζα έκφραση “Tertele Dersim”. Με την εκστρατεία του Ντέρσιμ η κυβέρνηση έστειλε ένα καθαρό μήνυμα: η αντίσταση οδηγεί σε αφανισμό. Οι αρχηγοί των κουρδικών φυλών και οι εθνικιστές έλαβαν το μήνυμα και έθαψαν τα αιτήματά τους για ταυτότητα και εδαφική κυριαρχία. Μέχρι τη δεκαετία του 80 στο Κουρδιστάν επικράτησε ειρήνη. Τα τελευταία λόγια του Sey Riza, όμως, θα αποτελέσουν ανάθεμα για τις επόμενες δεκαετίες.

[1] Ντέρσιμ (Dersim), παλαιότερη ονομασία της σημερινής πόλης Τούντζελι, πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας στο κέντρο του διαμερίσματος της Ανατολικής Ανατολίας. Για την πόλη αυτή στο παρελθόν είχαν επίσης χρησιμοποιηθεί τα ονόματα Μαμίκι (από το αρμενικό Μαμίκον) και Καλάν.

[2] Οι Αλεβήδες ή Αλεβίτες ( Alevi) είναι θρησκευτική και πολιτιστική κοινότητα στην Τουρκία και δευτερευόντως σε άλλες χώρες (Ελλάδα, Αλβανία κ.α.) με δεκάδες εκατομμύρια μέλη. Ο Αλεβισμός (ή Αλεβιτισμός) έχει ορισμένες ομοιότητες με το σιιτικό Ισλάμ, αλλά θεωρείται ανεξάρτητη θρησκεία. Η ονομασία των Αλεβήδων προέρχεται από το όνομα του γαμπρού του Μωάμεθ, Αλί ιμπν Αμπού Τάλιμπ, ο οποίος είχε παντρευτεί την πιο αγαπημένη από τις τέσσερις κόρες του Μωάμεθ, την Φατιμά. Όπως όλοι οι Σιίτες, οι Αλεβήδες τιμούν ιδιαίτερα τον Αλή. Όμως η λατρεία τους λαμβάνει χώρα περισσότερο σε οίκους συναθροίσεων (cemevi) παρά σε τζαμιά. Στις τελετές τους έχουν μουσική και χορό.

[3] Ζάζα: πρόκειται για κουρδική κοινότητα της κεντροανατολικής Τουρκίας που μιλάει την δική της γλώσσα τα ζαζάκι και έχει διακριτά πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Τα ζαζάκι όπως και τα κουρμαντζί είναι κουρδική γλώσσα ινδοευρωπαϊκής προέλευσης.

[4] Μια καθαρή αναφορά στην Ιστορία του Σιιτισμού, του οποίου ο Αλεβιτισμός ήταν αρχικά παρακλάδι. Κατά την ένοπλη συμπλοκή της Καρμπάλα, ο Χουσεΐν ιμπν Αλί, εγγονός του προφήτη Μωάμεθ και διεκδικητής τής διαδοχής του χαλιφάτου, ηττήθηκε και σκοτώθηκε από στρατιωτική δύναμη του Ομεϋάδη χαλίφη Ζιγιάντ Α’. Έγινε στις 10 Οκτωβρίου 680 (10 Μουχαράμ 61, σύμφωνα με το Ισλαμικό Ημερολόγιο) κοντά στην πόλη Καρμπάλα (του σημερινού Ιράκ). Η έκβαση της αναμέτρησης βοήθησε στη σταθεροποίηση της δυναστείας των Ομεϋαδών, που είχε την έδρα της στη Δαμασκό. Για τους Σιίτες, όμως, η επέτειος τής μάχης έγινε ημέρα δημόσιου πένθους, η επονομαζόμενη «ημέρα της Ασούρα», την οποία τιμούν με παραστάσεις «θείου πάθους» (τις γνωστές σκηνές με τους πιστούς να αυτομαστιγώνονται).