του Άκη Γαβριηλίδη

 

Το κείμενο που ακολουθεί αποτελείται από τις δύο πρώτες ενότητες του βιβλίου Στον κόσμο των αυθεντικών είμαστε όλοι ξένοι, Πανοπτικόν, Θεσσαλονίκη 2007. Ο τίτλος με τον οποίο εμφανίζεται εδώ είχε χρησιμοποιηθεί λίγο νωρίτερα σε μία πρώτη μορφή του κειμένου που προοριζόταν να δημοσιευθεί σε κάποιο ηλεκτρονικό περιοδικό.

 

1. Ο άνθρωπος που έγινε ορχήστρα 

To Σαββατοκύριακο 15 και 16 Ιουλίου 2006, ο συνθέτης Μίκης Θεοδωράκης μετέβη στη Χίο για να πάρει μέρος σε σειρά εκδηλώσεων με τίτλο «Θεοδωράκεια». Οι εκδηλώσεις πραγματοποιήθηκαν στο θέατρο «Μίκης Θεοδωράκης» και σε αυτές εμφανίστηκε η λαϊκή ορχήστρα «Μίκης Θεοδωράκης» η οποία έπαιξε έργα Μίκη Θεοδωράκη. Επίσης, ο Δήμαρχος Μάρκος Μεννής ανακοίνωσε τη σύσταση παιδικής χορωδίας του Δήμου Χίου, η οποία θα φέρει το όνομα «Μίκης Θεοδωράκης». Tέλος, κατά τη διάρκεια των εκδηλώσεων απονεμήθηκε το βραβείο «Μίκης Θεοδωράκης» του οποίου νικητής ήταν ο συνθέτης Μίκης Θεοδωράκης.

Παραλαμβάνοντας το βραβείο, ο τιμώμενος δήλωσε: «είμαι πολύ συγκινημένος διότι τρέφω μεγάλη εκτίμηση για το συνθέτη, του οποίου το όνομα φέρει το βραβείο, ο οποίος είναι ο μεγαλύτερος παγκοσμίως συνθέτης του 20ού αιώνα, μια μοναδική προσωπικότητα, ένας από αυτούς τους ευλογημένους, που εμφανίζονται σπανίως ανά τους αιώνες των αιώνων, και διότι με το βραβείο αυτό η ελληνική πολιτεία επιτέλους αρχίζει να ξεπληρώνει ένα μικρό μέρος από το χρέος το οποίο έχει απέναντί μου».

 

Ίσως ο αναγνώστης θεωρήσει ότι η παραπάνω είδηση είναι πλαστή.

Όντως είναι. Αυτό όμως ισχύει μόνο καθόσον αφορά τη δεύτερη παράγραφο. Όσα αναφέρονται στην πρώτη είναι ακριβή μέχρι κεραίας, και έχουν δημοσιευθεί στον ελληνικό τύπο.

 

Ακόμη όμως και για τη δεύτερη παράγραφο, το να πούμε απλώς ότι είναι «ψευδής» δεν εξαντλεί το ζήτημα σχετικά με το «καθεστώς αλήθειας» που την διέπει. Διότι το περιεχόμενό της εξακολουθεί να διατηρεί μια ορισμένη σχέση με την αλήθεια. Η φράση εντός εισαγωγικών μπορεί να μην αποτελεί δήλωση του Θεοδωράκη κατά τη βράβευσή του, πλην όμως αποτελεί αυτοσχέδιο συνδυασμό λόγων που όντως έχουν διατυπωθεί στο παρελθόν (και πιθανότατα θα ξαναδιατυπωθούν στο μέλλον) είτε από τον ίδιο, είτε από την κόρη του Μαργαρίτα[1].

Άρα, μολονότι είναι ψευδές ότι ο Θεοδωράκης χαρακτήρισε τον εαυτό του ευλογημένο κατά την απονομή του βραβείου, είναι όμως μάλλον αληθές ότι αυτό ακριβώς πιστεύει. Και πάντως είναι γεγονός ότι, χωρίς καμία αίσθηση του γελοίου, δέχθηκε να τιμηθεί με ένα βραβείο το οποίο φέρει το όνομά του.

Πράγμα που αναμφίβολα αποτελεί παγκόσμια πρωτοτυπία. Διότι δεν είναι σπάνιο να θεσπίζονται βραβεία με το όνομα κάποιου επιφανούς ή απλώς πλούσιου προσώπου. Ωστόσο, τα βραβεία αυτά κατά κανόνα αρχίζουν να απονέμονται μετά το θάνατο του εν λόγω προσώπου. Εξ όσων γνωρίζω τουλάχιστον, δεν έχει ποτέ συμβεί να τιμηθεί με το βραβείο «Τάδε Ταδόπουλος» ο ίδιος ο Τάδε Ταδόπουλος. Π.χ. ο Άλφρεντ Νόμπελ δεν πήρε ο ίδιος το βραβείο Νόμπελ, ούτε ο Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν πήρε το βραβείο Λένιν.

Ο Θεοδωράκης όμως είναι υπεράνω και δεν καταδέχεται τέτοιες ψεύτικες μετριοφροσύνες.

 

2. «Αυτή η εσωστρέφεια μας θέλει χωριστά»

Οι Τσοπάνα rave, στο τραγούδι τους «Μουτοχαπεί», σκηνοθετούν μια ανάλογη κατάσταση απόλυτης μεγαλομανίας, την κατάσταση μιας αυτοαναφορικότητας τόσο αχόρταγης που καταπίνει ολόκληρο τον εξωτερικό κόσμο –αλλά αυτοί βέβαια κάνουν απλώς πλάκα. Ωθώντας στις ακραίες λογικές/ παράλογες συνέπειές της αυτή τη βασική ιδέα, παράγουν μια αίσθηση καρικατούρας ή παραδόξου, η οποία προκύπτει από το γεγονός ότι το ίδιο γραμματικό «εγώ» παίζει όλους τους ρόλους, άρα το υποκείμενο είναι πάντοτε ταυτόχρονα και αντικείμενο. Έτσι, μέσα από τον αναδιπλασιασμό, ο ολοκληρωτικός αυτισμός καταλήγει να συμπίπτει με την ολοκληρωτική σχιζοφρένεια –ή το αντίστροφο.

 

Το τραγούδι αυτό μας δείχνει επιτελεστικά γιατί «ο τέλειος αυτοερωτισμός είναι θάνατος»^[2]: με τον απόλυτο διχασμό που είναι ταυτόχρονα απόλυτη ενοποίηση του υποκειμένου (και του υποκειμένου με τον κόσμο), καταργούνται εδώ τα όρια ανάμεσα στο εξωτερικό και το εσωτερικό, τις ερωτικές και τις επιθετικές ενορμήσεις, την επιθυμία και το νόμο, τη ζωή και το θάνατο.

 

Ο Μαρξ, παραφράζοντας τον Χέγκελ, έλεγε ότι οι τραγωδίες συχνά επαναλαμβάνονται ως φάρσες[3]. Ο Θεοδωράκης, παραφράζοντας εμπράκτως και άθελά του την τραγουδιστική φάρσα των Τσοπάνα rave, παράγει μία παρωδία της παρωδίας τους, μια επανάληψή της στην «πραγματική ζωή» η οποία είναι πραγματικά στα όρια της τραγωδίας –αν όχι του μεταφυσικού θρίλερ. (Άλλωστε, ακόμα και ετυμολογικά, η παρ-ωδία είναι εύλογο να καταλήγει σε παρατράγουδα).

Το τραγικό στοιχείο συνίσταται σε αυτή την αιμομικτική κατάσταση στην οποία συγχέονται ανεπανόρθωτα οι ρόλοι. Στη γνωστή τραγωδία του Αισχύλου, από την ύβρη της επαφής του ήρωα με τη μητέρα του γεννιούνται μία σειρά πρόσωπα για τα οποία δεν ξέρουμε ακριβώς να πούμε τι είδους υποκείμενα είναι, ποια θέση καταλαμβάνουν μέσα στους κώδικες της συγγένειας –διότι ακριβώς καταλαμβάνουν περισσότερες της μίας θέσεις: είναι ταυτόχρονα παιδιά και εγγόνια, αδελφοί και θείοι … Με την αυτοβράβευση του Θεοδωράκη, και γενικά με την ολοκληρωτική στράτευση και απορρόφηση τόσο του ίδιου όσο και των απογόνων του[4] στον υπέρτατο στόχο της αποθέωσής του, αναπόφευκτα καταλήγουμε σε μια ανάλογη ύβρη η οποία καταργεί την απόσταση μεταξύ των όρων, δεν τους αφήνει χώρο να αναπνεύσουν και τους πνίγει· έτσι, οδηγούμαστε σε μια ανάλογη κατάρρευση του νοήματος όπου δεν ξέρουμε πλέον ποιος είναι ποιος. Έχουμε μπροστά μας έναν (κυριολεκτικά και μεταφορικά) άνθρωπο-ορχήστρα ο οποίος θέλει να διαιωνίσει την ύπαρξή του θανάτω θάνατον πατήσας, καθιστάμενος ο ίδιος κληρονόμος του εαυτού του, δίνοντας ο ίδιος ένα δώρο στον εαυτό του, λέγοντας επιτελεστικά στον εαυτό του αυτό που έλεγε παλιότερα, σε στίχους του Κώστα Ψυχογιού και στο ύφος του ελαφρολαϊκού κιτς της δεκαετίας του 70, ο Γιάννης Φλωρινιώτης:

 

Μεγάλε

είσαι ο πρώτος, μεγάλε

μετά από σένα το χάος,

μετά το χάος πάλι εσύ.

 

Και η τραγωδία ευλόγως καταλήγει σε μια αντεστραμμένη επανάληψη της «Αντιγόνης»: εκεί, ένας νεκρός πρέπει να μείνει άταφος. Εδώ, ένας ζωντανός πρέπει να ταφεί.

Η ταφή αυτή δεν είναι λιγότερο πραγματική εκ του γεγονότος ότι ο ήρωας θάβεται κάτω από τόνους ύμνων, παρασήμων, ομιλιών, συνεδρίων, τιμητικών τόμων, δίσκων και συναυλιών. Όλα αυτά δεν αναιρούν –το αντίθετο μάλιστα- το γεγονός ότι με τον τρόπο αυτό ο ενδιαφερόμενος, και η ζωή του, καθίστανται μουσειακό έκθεμα, δηλαδή εκ-τίθενται, τίθενται εκτός (της ζωής, του φυσικού κύκλου της δημιουργίας και της φθοράς). Και αυτό δεν συμβαίνει μόνο μεταφορικά, αλλά και κυριολεκτικά –εφόσον ήδη έχει ιδρυθεί στη Ζάτουνα της Αρκαδίας το «Μουσείο Θεοδωράκη» με την ενθουσιώδη συμμετοχή και παρουσία του ενδιαφερομένου. Φαίνεται ότι η προϋπόθεση για να παραμείνει στη ζωή είναι να τεθεί κατά έναν τρόπο εκτός αυτής, να «παγώσει».

Γι’ αυτό λοιπόν μίλησα παραπάνω για «μεταφυσικό θρίλερ»: αυτό συνίσταται στο φαραωνικό, σχεδόν μακάβριο θέαμα, να ταριχεύεται κάποιος επιφανής προκειμένου να απολαύσει ήδη εν ζωή τιμές τεθνεώτος, να ακούσει με τα ίδια του τα αυτιά, και σε πολλαπλή επανάληψη, τον επικήδειό του.

[1] Σε συνέντευξή της στην Ελευθεροτυπία, 19.11.2006.

[2] Αριστείδη Μπαλτά, Φιλοξενώντας τον Ζακ Ντεριντά … Στο περιθώριο επιστήμης και πολιτικής, Εκκρεμές, Αθήνα 1999, σ. 28.

[3] Καρλ Μαρξ, Η 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, Θεμέλιο, Αθήνα 1982, σ. 15.

[4] Στην προαναφερθείσα συνέντευξή της, η Μαργαρίτα Θεοδωράκη, απαντώντας στην ερώτηση αν τα παιδιά της θα «κληρονομήσουν» τη Λαϊκή Ορχήστρα «Μίκης Θεοδωράκης», απάντησε: «Ηδη βρίσκονται πολύ κοντά μου και οι τέσσερις». Στη συνέχεια, αφού εξήγησε αναλυτικότερα πώς η επόμενη από αυτήν γενιά συμμετέχει στην προσπάθεια προβολής του έργου τού «μεγαλύτερου συνθέτη των αιώνων», διερωτήθηκε ρητορικά και μεγαλοφώνως, ίσως με μία δόση ασυνείδητης ειρωνείας: «αν το νέο αίμα δεν έρθει από την οικογένεια Θεοδωράκη, από πού θα έρθει;».