του Άκη Γαβριηλίδη

Η πρόσφατη τοποθέτηση της Μαρίας Ρεπούση στη βουλή, κατά την οποία «τα αρχαία ελληνικά είναι νεκρή γλώσσα που δεν θα έπρεπε να διδάσκεται σε όλους τους μαθητές», πυροδότησε μια σειρά τρομερά φορτισμένων αντιδράσεων από μεγάλο αριθμό ανθρώπων αρκετά διαφορετικών μεταξύ τους κατά τα λοιπά (ηλικία, ενασχόληση, φύλο, πολιτική τοποθέτηση κ.ά.).

Ένα κοινό στοιχείο των αντιδράσεων αυτών ήταν ότι ο λόγος τους, ως επί το πλείστον, μύριζε από μακριά εκλογίκευση. Πράγμα που γίνεται φανερό από το ότι σε αυτούς χρησιμοποιούνταν οι πιο διαφορετικές αιτιολογήσεις για να στηρίξουν το ίδιο πρακτικό συμπέρασμα: η άποψη ότι η αρχαία ελληνική γλώσσα (/ γλώσσες) είναι νεκρή (-ές), άλλοτε κρινόταν ως υπεραριστερή εμμονή ή ως «επίδειξη ψευτοπροοδευτισμού», και άλλοτε ως εκσυγχρονιστική προδοσία των γνήσιων αριστερών ιδεών ή «κεντροαριστερό πυροτέχνημα το οποίο έχει σκοπό να αποσπάσει το λαό από τα πραγματικά του προβλήματα»· άλλοτε καταγγελλόταν ως ορθολογιστική προσέγγιση ενός υλικού το οποίο δεν πρέπει να εξετάζεται (μόνο) με τα όπλα της επιστήμης, και άλλοτε ως «αντιεπιστημονικό φληνάφημα». Φυσικά στις περισσότερες περιπτώσεις υπέβοσκε, ή διατυπωνόταν ρητά, και η υποψία για «υποκίνηση από ξένα κέντρα» που θέλουν να υπονομεύσουν την ενότητα και το πατριωτικό αίσθημα του ελληνικού λαού.

 Σε όλες τις περιπτώσεις, πάντως, υπήρχε σύμπτωση επί του πρακτέου: η άποψη αυτή πρέπει να απορριφθεί, ή μάλλον, δεν πρέπει καν να εξετασθεί, δεν πρέπει να της επιτραπεί να εισέλθει στο πεδίο της δημόσιας συζήτησης –ούτε καν στο πεδίο του συνειδητού του καθενός από μας ως ατόμου.

 

Η διαφωνία για ένα ζήτημα γλωσσολογικό/ παιδαγωγικό δεν είναι από μόνη της ικανή να προκαλέσει τόση λύσσα.

Όταν λοιπόν το ρητό περιεχόμενο των διαφωνιών που επικαλείται κάποιος, και των αντεπιχειρημάτων που προβάλλει, δεν αρκεί για να δικαιολογήσει αυτή τη φόρτιση, δεν είναι δύσκολο να υποψιαστούμε την εξήγηση: αυτό που κατευθύνει την εκτύλιξη αυτών των λόγων ανάγεται στη λιμπιντινική οικονομία, έχει να κάνει με την τάξη των επιθυμιών. Αυτές είναι που οδηγούν στο προειλημμένο συμπέρασμα, και οι λόγοι προσαρμόζονται σε αυτό ανάλογα με τον εκάστοτε ομιλούντα και το ακροατήριό του.

Ο επιθυμητικός αυτός καθορισμός θα άξιζε από μόνος του μια πραγμάτευση, την οποία δεν σκοπεύω να κάνω εδώ. Θα ασχοληθώ όμως με ένα ήσσον στοιχείο, το οποίο επίσης είναι κοινό σε όλους σχεδόν τους φιλο-αρχαϊκούς λόγους.

 

Σχεδόν όλοι όσοι υποστήριξαν τα αρχαία, ή τουλάχιστον όσοι απ’ αυτούς διαισθάνονταν ότι πρέπει όσο να ’ναι να σχετικοποιήσουν αυτή την υποστήριξη για να μη βρεθούν στο ίδιο στρατόπεδο με τους γλωσσαμύντορες, έσπευδαν με παραπλήσια λόγια να προσθέσουν: «δεν αρνούμαι ότι υπάρχουν προβλήματα, αλλά γι’ αυτά δε φταίνε τα ίδια τα αρχαία, παρά ο τρόπος με τον οποίο διδάσκονται». Και συμπλήρωναν ότι δεν θα είχαν καμία αντίρρηση να αλλάξει αυτός ο τρόπος, ο οποίος είναι τυπολατρικός.

Π.χ.: σε ένα κείμενο το οποίο κυκλοφόρησε ευρέως στο διαδίκτυο και αποδίδεται στα «μέλη του Τομέα Κλασικής Φιλολογίας του Τμήματος Φιλολογίας Ε.Κ.Π.Α.» (χωρίς να διευκρινίζεται αν αυτό εκφράζει το σύνολο ή απλώς κάποια μέλη, ούτε με ποιο τρόπο και σε ποιον εξέφρασαν τα εν λόγω μέλη αυτές τις απόψεις· πάντως το κείμενο δεν παρουσιάζεται ως ψήφισμα ή επίσημη άποψη του εν λόγω τομέα), περιέχεται η εξής παράγραφος:

 

Για μας το ζήτημα δεν είναι αν οι κλασικές γλώσσες πρέπει να διατηρηθούν στο Σχολείο ή όχι, αλλά ο τρόπος διδασκαλίας τους. Αποτελεί κοινή διαπίστωση ότι ο μέσος απόφοιτος του Λυκείου, έχοντας αναλώσει ώρες και ώρες στην εκμάθηση γραμματικών και συντακτικών κανόνων, δυσκολεύεται συχνά να αξιοποιήσει δημιουργικά τις γνώσεις του, ώστε να κατανοήσει με τις δικές του δυνάμεις ένα βατό απόσπασμα από αρχαίο συγγραφέα. Το ζητούμενο, λοιπόν, είναι η καλλιέργεια της κρίσης όχι η επιβράβευση της στείρας αποστήθισης.

 

Οι διαβεβαιώσεις αυτές επίσης ηχούν κάπως ανειλικρινείς. Αν μη τι άλλο διότι οι ενδιαφερόμενοι αναγκάζονται να προβούν σε αυτή την παραδοχή μόνο ετεροκαθορισμένα, υπό εξωτερική πίεση, και ακριβώς για να χαλαρώσουν αυτή την πίεση. Υπό κανονικές συνθήκες, οι φιλόλογοι του Εθνικού και Καποδιστριακού δεν αναλαμβάνουν καμία πρωτοβουλία για να διορθώσουν, ή έστω για να επισημάνουν αυτές τις ατέλειες, να δείξουν ότι κάτι δεν πάει καλά γι’ αυτούς. Αντιθέτως, είναι αυτοί που πρωταγωνιστούν στο σχεδιασμό και την υλοποίηση αυτής της τυπολατρίας.

Πρόκειται λοιπόν για μια απρόθυμη και φραστική παραδοχή προκειμένου να περάσει η μπόρα και μετά να συνεχίσουμε την ίδια πρακτική χωρίς να αλλάξει τίποτα.

 

Η πρακτική για την οποία πρόκειται εδώ είναι βαθιά σφηνωμένη στη φαντασιακή και υλική συγκρότηση του ελληνικού κράτους, και δεν είναι δυνατό να αλλάξει παρά μόνο αν συμβούν πραγματικά πολύ βαθιοί μετασχηματισμοί στην οργάνωσή του.

Το αφηγηματικό σχήμα της διάκρισης ανάμεσα σε μια «υπαρκτή και ταπεινή» και σε μια «άλλη, ιδανική» πραγματικότητα, είναι ένα σχήμα με μεγάλη παράδοση και πολύ βαθιά ριζωμένο στους λόγους που παρήχθησαν εντός του ελληνικού κράτους –και που το παρήγαγαν με τη σειρά τους.

Ας πούμε, στο λόγο των αριστερών εθνικιστών της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς είναι έντονα παρούσα η ιδεαλιστική αυτή διάκριση: ο ίδιος ο Μίκης Θεοδωράκης έχει πολύ συχνά εξηγήσει ότι ναι μεν αγαπούσε την Ελλάδα, αλλά όχι αυτή την Ελλάδα που έχουμε μπροστά μας: μία άλλη, καλύτερη, που υπάρχει σε κάποιον άλλο τόπο, ή που ίσως υπάρξει κάποτε σε κάποιον άλλο χρόνο[1].

Όπως όμως μας έδειξε η πρόωρα χαμένη Έλλη Σκοπετέα, ο ιδεαλιστικός αυτός δυισμός/ διχασμός είχε ουσιαστικά εδραιωθεί ήδη από τα μέσα του 19^ου αιώνα, όταν καθιερώθηκε η έκφραση «κράτος των Αθηνών» για να δηλώνει το «υπαρκτό» μόρφωμα που προέκυψε από την επανάσταση, καθόσον αυτό θεωρείται ότι υστερεί σε σχέση με την αποστολή την οποία θα όφειλε να εκπληρώνει, και η οποία είναι σαφώς υψηλότερη.

 

Η απόφαση να διδάσκεται η αρχαία ελληνική γλώσσα –και να διδάσκεται με αυτόν ειδικά τον τρόπο και όχι με άλλον- προοριζόταν ακριβώς να καλύψει, όσο ήταν δυνατό (που δεν ήταν), αυτό το ανυπόφορο χάσμα.

Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο αυτά, τα «υπαρκτά» αρχαία είναι τα μόνα δυνατά. Δεν υπάρχουν πουθενά κάποια «άλλα» αρχαία.

Τα κλαψουρίσματα όσων μας λένε «μην περιορίζετε τα αρχαία κι εμείς θα τα βελτιώσουμε» είναι υποκριτικά. Έχουν τόση αξία όση και διαβεβαίωση που δίνει η (βάρβαρη) Μήδεια στις «Μεταμορφώσεις» του Οβίδιου: Video meliora proboque, deteriora sequor.

Πράγματι, τα αρχαία, έτσι όπως διδάσκονται σήμερα –και όπως διδάσκονταν πάντα-, δεν βοηθούν έναν «μέσο απόφοιτο Λυκείου» να «κατανοήσει με τις δικές του δυνάμεις ένα βατό απόσπασμα από αρχαίο συγγραφέα». Αυτό όμως οφείλεται στο ότι, απλούστατα, ο σκοπός της διδασκαλίας αυτής δεν είναι να βοηθήσει τις μαθήτριες να κατανοούν τους αρχαίους συγγραφείς. Είναι να τους εμφυσήσει εθνική περηφάνια και αυτοπεποίθηση, μπουκώνοντάς τους το μυαλό με την ιδέα ότι είναι απόγονοι του τελειότερου πολιτισμού που υπήρξε και που μπορεί να υπάρξει. Οι founding fathers του ελληνικού κράτους πίστευαν ότι μόνο έτσι μπορούν να αντέξουν την ανυπόφορη πίεση του αποικιοκρατικού-οριενταλιστικού βλέμματος των δυτικών –και του ίδιου του δικού τους βλέμματος καθόσον αυτό ταυτιζόταν με το δυτικό και αυτοθεωρούνταν.

 

Από την ίδια τη συγκρότησή του, λοιπόν, ο εκπαιδευτικός θεσμός προοριζόταν να καλύψει όχι εκπαιδευτικές, αλλά λιμπιντινικές προτεραιότητες. Εντασσόταν στην αυτο-εθνοκάθαρση στην οποία βασίστηκε η συγκρότηση του ελληνικού έθνους· στην παράκαμψη και την υποτίμηση κάθε υπαρκτής καταγωγής του μεγαλύτερου μέρους των μελών του –εκτός και αν αυτή μπορούσε με κάποια ταχυδακτυλουργία να αναγορευθεί σε «κατάλοιπο της τρισχιλιετούς ελληνικότητας που διέσωσε ο λαός μας»- και την αντικατάστασή της με έναν πολιτισμό ο οποίος κατά βάση τούς ήταν ξένος, ακατανόητος και ανυπόφορος, αλλά με τον οποίο αισθάνονταν ότι πρέπει πάση θυσία να συνδεθούνε.

Γι’ αυτό και ο ισχυρισμός ότι «τα παιδιά πρέπει να μάθουν αρχαία για να μιλάνε καλύτερα νέα και να καταλαβαίνουν την ετυμολογία των λέξεων» είναι ακόμη μία υποκριτική εκλογίκευση. Η οποία, σημειωτέον, δεν υποστηρίζεται πουθενά για καμία γλώσσα στον κόσμο. Η εντύπωση ότι η γνώση παλαιότερων μορφών μιας γλώσσας και η κατανόηση της ετυμολογίας των λέξεων αποτελεί προϋπόθεση για την ορθή ομιλία της τωρινής μορφής και τη διατήρησή της, καταρρίπτεται από το ίδιο το γεγονός της διατήρησης της ελληνικής. Η συντριπτική πλειοψηφία των ομιλητών της ελληνικής, (ουσιαστικά το σύνολό τους μέχρι τα μέσα του 19^ου αιώνα, και μεγάλα ποσοστά τους μέχρι τα μέσα του 20ού), ήταν αναλφάβητοι, άρα δεν είχαν ποτέ διδαχθεί αρχαία. Ούτε εξάλλου και νέα.

Από την άλλη, αν ο σημερινός Έλληνας, προκειμένου να μιλά σωστά τη γλώσσα, πρέπει να είναι σε θέση να κατανοήσει την προέλευση των λέξεων, τότε αυτό θα επέβαλλε να διδάσκονται επίσης στα σχολεία όχι μόνο τα αρχαία, αλλά και αρκετές άλλες γλώσσες, και κυρίως η τουρκική, η ιταλική (βενετική) και η αλβανική, από τις οποίες προέρχονται πολλά στοιχεία της νέας ελληνικής –όχι μόνο λεξιλογικά, αλλά επίσης φωνολογικά, συντακτικά, σχήματα λόγου, εικόνες, παροιμίες κ.ο.κ. Δεν διδάσκονται όμως, διότι προφανώς ο καημός των υπουργείων και των κρατικών φιλολόγων δεν ήταν να δείξουν στο μαθητή αμερόληπτα τους μηχανισμούς και τις λειτουργίες της γλώσσας, αλλά να τον επηρεάσουν ενεργητικά και να τον προσανατολίσουν να θεωρεί υψηλότερες κάποιες λειτουργίες, απορρίπτοντας άλλες.

Η μόνη ελπίδα να εγκαταλειφθεί αυτός ο «άγονος, τυπολατρικός, χρονοβόρος» τρόπος διδασκαλίας, αυτό το double bind ανάμεσα στην ανυπόφορη αρχαιολατρία και τη διαρκή ανάγκη για μια μεγαλύτερη δόση της κάθε τόσο, θα ήταν ίσως να συνειδητοποιήσουμε ότι γίνεται μπούμεραγκ: ότι ενώ προορίζεται να ενδυναμώσει τις μαθήτριες και να τις οπλίσει με αυτοπεποίθηση, στην πράξη κατορθώνει μάλλον το αντίθετο. Δεν είναι μόνο ότι προκαλεί σύγχυση ανάμεσα στις πολλαπλές μορφές που διδάσκονται για τα ίδια ρήματα και τα ίδια ουσιαστικά, οδηγώντας τους μαθητές να μιλούν πιθανότατα χειρότερα και όχι καλύτερα νέα ελληνικά –ιδίως αν αυτοί έχουν άλλη μητρική γλώσσα από την ελληνική, όπως συμβαίνει με πολλές χιλιάδες. Είναι ότι το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα εμφανίζει ως ανυπέρβλητο και τέλειο έναν πολιτισμό, με τον οποίο οι σημερινοί Έλληνες βρίσκουν όλο και πιο δύσκολο να ταυτιστούν. Διότι όποιος έχει στοιχειώδη ειλικρίνεια και κάποια επαφή με γειτονικές χώρες, δεν μπορεί να μη διαπιστώσει ότι ένας σημερινός Έλληνας έχει πολύ περισσότερα κοινά με έναν σημερινό Τούρκο, Βούλγαρο, Σέρβο ή Μακεδόνα απ’ ό,τι με έναν αρχαίο Έλληνα. Όταν λοιπόν εμφανίζεται ως τέλειο οτιδήποτε κάναν οι αρχαίοι, αυτό έχει ως παράλληλο αποτέλεσμα να συντρίβει τους νέους, εμφυσώντας τους την εντύπωση πως, ό,τι και να κάνουν αυτοί, αποκλείεται να τους φτάσουν, ότι είναι άχρηστοι.

Ίσως υπάρχει ένας λιγότερο δαπανηρός από άποψη ψυχικής οικονομίας τρόπος για να εξοπλιστούμε απέναντι στον «επαρχιωτισμό» τον οποίο φορτώνει στους Έλληνες, και στους υπόλοιπους Βαλκάνιους, το ευρωκεντρικό βλέμμα: για παράδειγμα, να «επαρχιοποιήσουμε» την ίδια την Ευρώπη –provincialize Europe. Κάτι τέτοιο όμως δεν πρόκειται να γίνει όσο συνεχίζουμε να παριστάνουμε ότι εμείς είμαστε από την εκεί μεριά της γραμμής που χωρίζει τους πολιτισμένους αποικιοκράτες από τους αποικισμένους βαρβάρους, και όσο δεν αμφισβητούμε τον ίδιο το χωρισμό.