της Ντελφίν Ορβιγιέρ

Θα ήθελα να αρχίσω αυτό το κείμενο με ένα ανέκδοτο: είναι η ιστορία ενός ραββίνου και ενός ψυχαναλυτή που συναντιούνται στην Αγία Άννα. Τι λένε; Φυσικά, οι κακές γλώσσες λένε ότι είναι υποχρεωμένοι να μιλήσουν για τη μητέρα τους. Και δεν έχουν άδικο. Απόδειξη, ότι συνέρχονται σε ένα μέρος που λέγεται «Αγία Άννα»[1], έναν τόπο που φέρει το όνομα μίας αγίας του χριστιανισμού, της Άννας, η οποία ήταν η μητέρα της Μαρίας, δηλαδή η μητέρα της μητέρας, η μητέρα «στο τετράγωνο».

Στην εβραϊκή παράδοση, επίσης, στην Τορά, η Άννα παίζει αξιοσημείωτο ρόλο και ενσαρκώνει την μητρική ισχύ. Στα εβραϊκά ονομάζεται Χάννα και, για να λέμε την αλήθεια, είναι μια γυναίκα που θα ήταν η τέλεια υποψήφια για να περάσει ένα χεράκι ψυχανάλυση. Στη Βίβλο, είναι μια γυναίκα που για πολύ καιρό μένει στείρα. Μια μέρα, πηγαίνει στο Ναό στην Ιερουσαλήμ για να πραγματοποιήσει μια θυσία. Μουρμουρίζει κάτι λόγια στον Αιώνιο, και λέει στο Θεό: «Θεέ μου, εάν μου δώσεις έναν γιο, σου υπόσχομαι ότι θα αφιερωθεί στην υπηρεσία σου». Και, να φανταστείτε, πετυχαίνει. Μένει ως εκ θαύματος έγκυος και γεννά ένα παιδί που λέγεται Σαμουήλ και που θα γίνει ένας πολύ μεγάλος προφήτης του Ισραήλ.

Η αφήγηση αυτή αποτελεί ένα θαυμάσιο παράδειγμα για το θαύμα του λόγου με θεραπευτικά αποτελέσματα και την ενσάρκωση της γονικής κατάχρησης. Ο μικρός Σαμουήλ, εκ προοιμίου, δεν ζήτησε τίποτε από κανέναν, αλλά βρίσκεται φορτωμένος με τις υποσχέσεις και τις φαντασιώσεις της μητέρας του η οποία επέλεξε γι’ αυτόν, πολύ πριν τη γέννησή του, τι του ανατίθεται να πραγματοποιήσει. Και πρόβλεψε γι’ αυτόν ένα μεγαλειώδες πεπρωμένο.

Στη Βίβλο, είτε εβραϊκή είτε χριστιανική, το πρόσωπο της Άννας είναι λοιπόν η πεμπτουσία της Εβραίας μητέρας, εκείνη που προμηθεύει στους ψυχαναλυτές και στους ραββίνους το μεγαλύτερο μέρος της πελατείας τους. Μπορούμε λοιπόν να προσευχηθούμε λέγοντας «Αγία Άννα, προστάτρια των ντιβανιών …». Εμένα αυτό μου είναι ακόμη ευκολότερο να το κάνω καθόσον ο γιος μου ονομάζεται Σαμυέλ και, για να ζήσει, οφείλει και αυτός να αναμετρηθεί με τις παραληρηματικές προβολές μου.

Ας αφήσουμε όμως τις πλάκες και ας επιστρέψουμε σε σοβαρά πράγματα. Δέχθηκα με μεγάλη χαρά την πρόσκληση να σας μιλήσω, καταρχάς διότι έτσι μου δίνεται η ευκαιρία να ξεκαθαρίσω τους λογαριασμούς μου και να θέσω τέρμα σε μία αιτία περιφρόνησης προς το πρόσωπό μου: δεν έχω κάνει ποτέ ανάλυση και δεν έχω ποτέ μελετήσει την ψυχαναλυτική θεωρία, τουλάχιστον όχι κατά σοβαρό τρόπο. Ωστόσο, δεν μπορώ να μετρήσω τις φορές κατά τις οποίες αναγνώστες ή πρόσωπα που παρακολουθούν τις ομιλίες μου μου είπαν ότι έβλεπαν καθαρά την εγγύτητά μου με τον κόσμο της ψυχανάλυσης και την οικειότητά μου με το φροϋδικό και το λακανικό σύμπαν. Aυτό πάντοτε με συγκινεί, διότι δεν είμαι κατά των ψυχαναλυτών· μερικοί από τους καλύτερους φίλους μου είναι Ψ. Αλλά ομολογώ ότι αυτό καμιά φορά με κάνει και χαμογελάω.

Θα ήθελα εξάλλου να μοιραστώ μαζί σας ένα περιστατικό αξέχαστο.  Μια μέρα, ένας αναλυτής –δεν θα αποκαλύψω το όνομά του- με σταμάτησε στο δρόμο για να μου μιλήσει για μια διάλεξή μου. Μου είπε: «είναι φανερό ότι έχετε κάνει γερή ανάλυση». Εκείνη τη μέρα, αισθάνθηκα ότι έκανα σημαντικές οικονομίες, και είμαι ευγνώμων γι’ αυτό! Καταχάρηκα, σχεδόν αισθάνθηκα την επιθυμία να του δώσω ένα κατιτίς.

Όλα αυτά με οδήγησαν να αναρωτηθώ: στη ραββινική μου πρακτική, στο πώς διαβάζω και ερμηνεύω τα κείμενα, τι είναι αυτό που συγγενεύει τόσο πολύ με τον κόσμο της ψυχανάλυσης; Τι είναι αυτό που κάνει το δικό μου σύμπαν γνώσης να αγγίζει εκείνο της ψυχανάλυσης, σε σημείο που να μπερδεύονται καμιά φορά στο αυτί εκείνου που μας διαβάζει ή μας ακούει;

Όπως πάντα, ένα τμήμα της απάντησης βρίσκεται ήδη στην ερώτηση: στη λέξη «ερμηνεία», που μόλις χρησιμοποίησα, στην οποία θα επανέλθω και η οποία βρίσκεται στην καρδιά της ενασχόλησης και των μεν και των δε. Θα ήθελα λίγο να προσπαθήσω να ξεκαθαρίσω τη σημασία της στη δική μου παράδοση και σ’ εκείνη της ψυχανάλυσης, διότι ίσως δεν είναι ακριβώς ταυτόσημες. Η λέξη «ανάγνωση» επίσης συνοψίζει ακόμα καλύτερα το ζητούμενο στον κόσμο της ψυχανάλυσης και στον δικό μου.

Σε ένα εξαιρετικό βιβλίο που λέγεται Εβραίος μέσα από τις λέξεις[2], γραμμένο από τον μεγάλο Ισραηλινό συγγραφέα Άμος Οζ, που χάθηκε πρόσφατα, και την κόρη του, πατέρας και κόρη συζητούν και αναρωτιούνται για το ερώτημα της ταυτότητας των Εβραίων. Τι σημαίνει να είσαι Εβραίος; Γιατί η ταυτότητα αυτή παραμένει αδύνατο να οριστεί; Γιατί έχει τόσο μεγάλη σχέση με τον διαγενεακό διάλογο; Στο τελευταίο-τελευταίο κεφάλαιο, ο Οζ γράφει το εξής: «Στο βιβλίο αυτό, παντού όπου είναι γραμμένη η λέξη ‘Εβραίος’, μπορείτε να την αντικαταστήσετε με τη λέξη ‘αναγνώστης’ και θα δείτε ότι στέκει και έτσι». Και πράγματι, στέκει μια χαρά. Ισχύει όχι μόνο για το βιβλίο, αλλά και για τον ιουδαϊσμό, για πολλούς από μας. Ο ιουδαϊσμός του Άμος Οζ, στον οποίο παραδόξως αναγνωρίζομαι, είναι ένας ιουδαϊσμός αναγνωστών, σχέσης με τα κείμενα, ο οποίος βασίζεται σε μια ιδιαίτερη τέχνη της εξηγήσεως [exégèse]· μια συνείδηση ότι υπάρχει μία βιβλιοθήκη την οποία μοιραζόμαστε με μια συλλογικότητα· μια συλλογικότητα που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε «λαό», ενώ άλλοι την αποκαλούν με την πολύ προβληματική λέξη «κοινότητα»· μία βιβλιοθήκη στην οποία είμαστε «κειμενοποιημένοι» κατά έναν συγκεκριμένο τρόπο και που μας δένει, αλλά που δεν δεσμεύει κανέναν Εβραίο να κάνει την ίδια ανάγνωση κάθε βιβλίου με έναν άλλο Εβραίο.

Ο Άμος Οζ έλεγε επίσης μία φράση την οποία παραθέτω πολύ συχνά: «Εμείς οι Εβραίοι είμαστε ανίκανοι να συμφωνήσουμε με μια φράση που αρχίζει με το ‘Εμείς οι Εβραίοι’».

Αυτό για το οποίο μιλά ο Άμος Οζ, όταν ισχυρίζεται ότι οι λέξεις «Εβραίος» και «αναγνώστης» είναι αμοιβαία υποκαταστατές, είναι μία ιδιαίτερη σχέση προς τα κείμενα· μια τέχνη χτισμένη πάνω στην απίστευτη δύναμη που έχει ένας αναγνώστης απ’ τη στιγμή που συνειδητοποιήσει ότι διαθέτει μια εξουσία πολύ ανώτερη από εκείνη του συγγραφέα.

Το ίδιο το νόημα της εβραϊκής εξηγήσεως είναι αυτό: η συνείδηση ότι το κείμενο δεν σταμάτησε ποτέ να μιλά, ότι του μένει πάντοτε κάτι να πει, και ότι ο επόμενος αναγνώστης ίσως σας πει τι θέλει ή τι μπορεί ακόμα να πει το κείμενο. Σε όλο αυτό, η πρόθεση του συγγραφέα γίνεται δευτερεύουσα: δεν έχει τόση σημασία τι θα ήθελε ή θέλει να πει το κείμενο, διότι, όπως το διατύπωσε πολύ ωραία ο ραββίνος Μαρκ-Αλαίν Ουακνέν, το τι «θέλει να πει» είναι πάντοτε μικρότερο από το τι «μπορεί να πει». Το τι «μπορεί να πει» είναι άπειρο. Όχι επειδή είναι δυνατό να κάνουμε τα κείμενα να πουν τα πάντα και ό,τι να ’ναι –αυτό θα ήταν υπερβολικά εύκολο-, αλλά επειδή –και αυτό είναι η κομβική αρχή της εβραϊκής ερμηνείας-, ο αναγνώστης πάντα, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, έχει αναγκαστικά να κάνει με όλα τα νοήματα που έχουν συναγάγει από τα κείμενα άλλοι πριν απ’ αυτόν. Πρέπει να κατασκευάσει το «ανήκουστο», με την κυριολεξία του όρου, αυτό που δεν έχει ποτέ ακουστεί, με βάση την ακρόαση όλων των αναγνωστών που έχουν προηγηθεί. Υπάρχει καταρχάς αυτό που το κείμενο θέλει να πει, η πρόθεση του συγγραφέα ίσως· στη συνέχεια αυτό που το κείμενο μπορεί να πει, το οποίο ανάγεται στην ερμηνευτική ελευθερία του αναγνώστη. (Αυτό εξάλλου μπορεί να κάνει τον αναγνώστη να πέσει σε ένα είδος ερμηνευτικού «εγωτισμού», μια μορφή ολοκληρωτισμού του νοήματος που επιτρέπει μόνο μια ανάγνωση αποκλειστικά ατομική, που να μη συνδέεται με τίποτε, παρεκτός με μια μοναχική μικροχαρά του αναγνώστη. Πρόκειται για έναν υπαρκτό κίνδυνο κατά την ερμηνεία). Και τέλος, πιο παραδοσιακά εβραϊκή ανάγνωση του κειμένου, αν υπάρχει τέτοιο πράγμα, είναι εκείνη όπου ο αναγνώστης μπορεί να βγάλει από το κείμενο κάτι πρωτοφανές και ανήκουστο επειδή έλαβε υπόψη του ό,τι έβγαλαν απ’ αυτό γενεές αναγνωστών πριν απ’ αυτόν, και αυτός έχει τη δύναμη, σε ένα νέο συγκείμενο, να το οδηγήσει αλλού. Χωρίς να αγνοεί ότι εκεί όπου το οδηγεί δεν είναι ποτέ ένας προορισμός, διότι μετά απ’ αυτόν θα αναδυθεί ένας άλλος αναγνώστης που θα μπορέσει να οδηγήσει αυτό το κείμενο αλλού.

Η πιο κοντινή προς την τέχνη της ερμηνείας δραστηριότητα είναι ένα εργόχειρο. Ακριβέστερα, είναι αυτό που οι ράφτες ονομάζουν «τέχνη της μεταποίησης». Όταν μεταποιούμε υφάσματα, κρατάμε την υφή όπως είναι και προσθέτουμε καινούρια σημεία, κοψίματα και ραψίματα που θα δώσουν στο ρούχο μια νέα ζωή, διατηρώντας όμως τον αρχικό ιστό. Η σχέση των Εβραίων προς τα κείμενα είναι ακριβώς της ίδιας τάξεως. Στο κάτω κάτω, σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας τους, σχεδόν πάντοτε είχανε μια πολύ ιδιαίτερη σχέση με το ύφασμα, με αυτό που στα γίντις λέγεται «schmat», δηλαδή την τέχνη του ρέμπους, την τέχνη του υπολοίπου που μένει απ’ αυτό που ξαναπαίρνουμε διαρκώς για να ξαναβάλουμε μέσα στο έργο. Οι Εβραίοι είναι οι μάστορες στην ύφανση του κειμένου και του ρούχου. Ως αναγνώστες, περνούν τον καιρό τους ξαναπιάνοντας το νήμα της ιστορίας, το νήμα μιας πλοκής που δεν είναι ποτέ οριστική. Συνεχίζουν να προσθέτουν κάθε τόσο σε αυτό το patchwork μια καινούρια βελονιά, κάθε είδους –εκτός από σταυροβελονιές: με τους σταυρούς δεν τα πηγαίναμε ποτέ καλά …

Η ιδιαιτερότητα αυτής της εξηγητικής ανάγνωσης που δεν ενδιαφέρεται ούτε για το παγιωμένο νόημα του κειμένου, ούτε για κάποιο καθαρά επινοημένο νόημα για το κείμενο που θα του το φορούσαμε απ’ έξω, απαιτεί διαρκώς μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα στη μετάδοση και τη διακοπή της μετάδοσης. Είναι μία σχέση ταυτόχρονα πιστή και άπιστη προς τις προηγούμενες αναγνώσεις, πιστή και άπιστη προς τις γενεές που υπήρξαν πριν από σένα. Είναι η περίφημη πίστη-απιστία ως «κλείδα μετάδοσης», η αδύνατη αυτούσια αναπαραγωγή ενός μοντέλου που μας γέννησε και που υποχρεώνει κάθε κληρονόμο να μεριμνά για την επιβίωση του συστήματος μέσα απ’ την μερική μόνο πιστότητά τους σε αυτό το σύστημα.

Ανοίγω μια παρένθεση με την ιστορία της ψυχανάλυσης που έχει απόλυτη σχέση με όλα αυτά. Πολλοί επιχείρησαν να απαντήσουν αυτό το πολύ κλασικό ερώτημα: θα μπορούσε η ψυχανάλυση να είχε γεννηθεί κάπου αλλού εκτός από το μυαλό ενός Βιεννέζου Εβραίου, του Ζίγκμουντ Φρόιντ; Είναι μήπως η ψυχανάλυση παιδί του εβραϊσμού, της εβραϊκής σκέψης; Τα ερωτήματα αυτά απαιτούν μία απάντηση αμφίσημη. Ο Φρόιντ ήταν Εβραίος και, με βάση τα λεγόμενά του, δεν έπαψε ποτέ να είναι. Αλλά ήταν επίσης, στα δικά του μάτια, «κακός Εβραίος». Ήταν ένας Εβραίος που αντιλαμβανόταν τον εαυτό του ως απομακρυσμένο από την παράδοση των πατέρων του, ως έναν από τους «κακούς γιους» τους και όχι ως έναν από τους πιστούς κληρονόμους τους. Η ψυχανάλυση, εάν οφείλει κάτι στον εβραϊσμό, είναι ότι αποτελεί τέκνο μίας εβραϊκής απιστίας. Είναι τέκνο μίας άπιστης κληρονομιάς η οποία έχει άμεση σχέση με την πιστότητα προς μία απιστία της ανάγνωσης. Η πιστότητα σε μία απιστία θεμελιώνει τη δυνατότητα μιας ερμηνείας, ίσως ακόμα και της ερμηνείας.

Αφού μιλάμε για τη στιγμή της θεμελίωσης, θα ήθελα να σας αφηγηθώ σύντομα ποια υπήρξε αυτή η στιγμή για μένα. Είναι η ερμηνευτική στιγμή όπου, κατά έναν τρόπο, πολλά πράγματα αποφασίστηκαν για μένα και όπου μπόρεσα, για πρώτη φορά, να διατυπώσω την επιθυμία μου να γίνω ραββίνος. Η σκηνή διαδραματίζεται στη Νέα Υόρκη το Νοέμβριο του 2002. Την εποχή εκείνη, είχα φύγει για να μελετήσω το Ταλμούδ στις ΗΠΑ, χωρίς ακόμα να μπορώ να βάλω σε λόγια τη δυνατότητα να γίνω ραββίνος. Πήγα στη Νέα Υόρκη επειδή δεν είχα βρει στη Γαλλία ένα μέρος που να μπορεί να με δεχθεί ως γυναίκα, αλλά τότε δεν σκεφτόμουν ακόμα να γίνω ραββίνος. Ο τίτλος αυτός συνιστούσε στα μάτια μου παραβίαση μιας καθιερωμένης τάξης ή μιας οικογενειακής παράδοσης. Κάποια μέρα, παρακολουθώ ένα μάθημα βιβλικής εξηγήσεως στο Μανχάτταν. Ο διδάσκων μάς καλεί να μελετήσουμε ένα από τα διασημότερα κείμενα της Βίβλου, ένα κείμενο που έχω διαβάσει χιλιάδες φορές και το οποίο αποτελεί τη βάση για την ιστορία ενός από τους μεγαλύτερους ήρωες της Βίβλου, του πρώτου των Εβραίων που φέρει το όνομα Αβραάμ. Ο Αβραάμ είναι ένας άνδρας που γεννιέται στην Ουρ της Χαλδαίας. Είναι τόσο ισχυρός που κατάφερε το όνομά του να εμφανίζεται σε όλα τα σταυρόλεξα του κόσμου. Και μια μέρα, ακούει μία κλήση από το Θεό που του λέει να εγκαταλείψει τον κόσμο των ριζών του, το σπίτι του πατέρα του, και να κινήσει προς τη γη της επαγγελίας. Η κλήση αυτή, στα εβραϊκά, φέρει ένα όνομα: το «Λεχ Λεχά», που συνήθως αποδίδεται ως «πήγαινε» ή «πήγαινε προς εσένα». Αλλά αντί να σας το περιγράφω, καλύτερα να σας το διαβάσω. Είμαστε στο κεφάλαιο 12 της Γενέσεως: «Ο Αιώνιος λέει στον Αβραάμ: ‘Λεχ Λεχά’, πήγαινε προς εσένα. Απομακρύνσου από τη χώρα σου, από τον τόπο που γεννήθηκες, από το σπίτι του πατέρα σου, και πήγαινε στη χώρα που θα σου υποδείξω. Θα σε κάνω μεγάλο έθνος και θα σε ευλογήσω. Θα κάνω το όνομά σου ένδοξο και θα είσαι ευλογία. Θα ευλογήσω όσους σε ευλογήσουν. Θα καταραστώ όσους σε καταραστούν. Μέσα από σένα θα είναι ευτυχείς όλες οι οικογένειες της γης» [3].

Η περίσταση αυτή είναι μια στιγμή ρήξης μέσα στη ζωή του ήρωα, ρήξης με τον κόσμο της καταγωγής του, με τον ειδωλολατρικό κόσμο της Χαλδαίας, με την κουλτούρα του πατέρα του. Ο Αβραάμ γίνεται από τη στιγμή αυτή «Εβραίος», κατά λέξη «κάποιος που περνάει», «κάποιος που διασχίζει». Από τη στιγμή αυτή και μετά, δεν ορίζεται ποτέ πλέον ως Χαλδαίος. Δεν ορίζεται ποτέ με βάση τις ρίζες του, αλλά με βάση το γεγονός ότι ξέκοψε με αυτές. Με μια λέξη, είναι εκείνος που είναι επειδή δεν είναι πλέον εκείνος που ήταν. Η ταυτότητά του ορίζεται από μία «μη ταυτότητα» προς τις ρίζες του, μία ρήξη με αυτές. Αυτά λέει η αφήγηση για τον Αβραάμ, τον πατέρα των τριών μονοθεϊσμών: είναι ο άνδρας που έφυγε από τον τόπο του σπιτιού του. Αντιλαμβάνεστε ασφαλώς το παράδοξο. Επιλέξαμε για πατέρα, εμείς τα τέκνα του Αβραάμ, έναν άντρα που παράτησε τον δικό του. Είναι εκ προοιμίου πολύπλοκο να είμαστε τα παιδιά αυτού του άντρα. Τι σημαίνει να είσαι «τέκνο του Αβραάμ»; Σημαίνει άραγε να τον υπακούς πειθήνια, να υπακούς στους κανόνες, τους νόμους και τις αρχές του; Τι σημαίνει να «επαναλάβεις τη χειρονομία του», να κάνεις στον Αβραάμ ό,τι έκανε εκείνος στον πατέρα του;

Ας συνεχίσουμε λίγο ακόμα την έρευνα. Ο Θεός λέει στον Αβραάμ: «πήγαινε στη χώρα που θα σου υποδείξω». Γιατί όμως δεν του αποκαλύπτει ποιος είναι αυτός ο τόπος όπου τον στέλνει; «Τη χώρα που θα σου υποδείξω» … Θα μπορούσε να του πει ξεκάθαρα ποια είναι αυτή! Γιατί ο Θεός δεν λέει στον Αβραάμ να πάει προς τη Χαναάν, τη γη της επαγγελίας; Θα μπορούσε να του στείλει ένα μέιλ, ένα δρομολόγιο GPS για να βρίσκει το δρόμο του! Πάντως το γεγονός είναι ότι ο Αβραάμ ξεκινά και φεύγει, και κανείς δεν ξέρει γιατί παίρνει αυτόν τον δρόμο και όχι τον άλλο. Στην πραγματικότητα, κανείς δεν μπορεί να ξέρει αυτόν το δρόμο και αυτόν τον προορισμό, παρά μόνο αν έχει διαβάσει κάποιο άλλο κείμενο.

Λίγους στίχους πριν από τη διήγηση που μόλις σας διάβασα, υπάρχει μία άλλη. Είναι όμως κάπως σαν κρυμμένη, συσκοτισμένη στη μέση μιας άλλης διήγησης. Είναι σαν απωθημένη, σαν κάπου να περιμένει να αναδυθεί. Στο προηγούμενο κεφάλαιο της Γενέσεως, το 11^ο, εκείνο που προηγείται της αναχώρησης του Αβραάμ, η Βίβλος μάς αφηγείται τα παιδικά χρόνια του ήρωα. Και, παραδόξως, δεν παραθέτουμε ποτέ αυτό το επεισόδιο όταν μιλάμε για τον Αβραάμ. Επιτρέψτε μου να σας διαβάσω κάποιους στίχους. Θα γνωρίσετε τον πατέρα του Αβραάμ, έναν άντρα που στα εβραϊκά ονομάζεται «Τεράχ», αλλά που, σε σχεδόν όλες τις γαλλικές μεταφράσεις της Βίβλου, φέρει το όχι τόσο κολακευτικό όνομα «Tharé». Ο Αβραάμ είναι γιος ενός Tharé, και αυτό εξηγεί αρκετά πράγματα για τους απογόνους του μέχρι και σήμερα[4].

Γένεσις, Κεφάλαιο 11, γενεαί τού Τεράχ: «Ο Τεράχ γέννησε τον Αβραάμ, τον Ναχώρ και τον Αράν. Ο Αράν γέννησε τον Λωτ. Ο Αράν πέθανε ενόσω ζούσε ο Τεράχ, ο πατέρας του, στον τόπο γέννησής του, την Ουρ της Χαλδαίας. Ο Αβραάμ και ο Ναχώρ παντρεύτηκαν· η γυναίκα τού Αβραάμ ονομαζόταν Σάραϊ· η γυναίκα τού Ναχώρ Μελχά. Η Σάρα ήταν στείρα: δεν είχε παιδιά. Ο Τεράχ πήρε τον Αβραάμ, τον γιο του, και τον Λωτ, τον εγγονό του, και τη νύφη του, τη Σάραϊ. Έφυγαν από την Ουρ της Χαλδαίας για να πάνε στη γη Χαναάν. Έφτασαν μέχρι τη Χαράν και εγκαταστάθηκαν εκεί. Οι ημέρες τού Τεράχ έφτασαν τα 205 χρόνια, και πέθανε στη Χαράν»[5]. Μόνο μετά απ’ αυτούς τους στίχους αρχίζει η αφήγηση του Λεχ Λεχά, της κλήσης του Αβραάμ, στο επόμενο κεφάλαιο.

Σας ανέφερα αυτό το χωρίο για να αντιληφθείτε ορθά την προβληματική του κειμένου: ο Τεράχ ζει στην Ουρ της Χαλδαίας με τους τρεις γιους του. Ένας από αυτούς τους γιους πεθαίνει, μία από τις νύφες του είναι στείρα. Μπορούμε κάλλιστα να φανταστούμε ότι ο Τεράχ διαπιστώνει πως υπάρχει ένα πρόβλημα. Κάτι πρέπει να γίνει. Ίσως η Ουρ της Χαλδαίας να τους φέρνει γουρσουζιά, ή κάτι τέτοιο. Ίσως σκέφτεται ότι το γρασίδι είναι πιο πράσινο αλλού. Το γεγονός πάντως είναι ότι ο Τεράχ παίρνει το δρόμο μαζί με τα παιδιά του, μεταξύ των οποίων και ο Αβραάμ. Προς τα πού πηγαίνει; Προς τη Χαναάν, που είναι ο προορισμός του. Αλλά στο δρόμο, κάνει μια ανάπαυλα. Σταματά στη Χαράν, ίσως μάλιστα και να ιδρύει εκείνος αυτή την πόλη εφόσον αυτή, όλως τυχαίως, φέρει σχεδόν το όνομα του νεκρού γιου του. Σταματά λοιπόν εκεί, και εκεί πεθαίνει.

Αντίθετα προς όλα όσα μόλις σας διηγήθηκα νωρίτερα, η ιστορία της οικογένειας του Αβραάμ είναι πολύ πιο περίπλοκη απ’ ό,τι συνήθως λέγεται. Ποιος εγκαταλείπει την Ουρ της Χαλδαίας; Όχι ο Αβραάμ, αλλά ο πατέρας του. Ποιος άρχισε πρώτος να πορεύεται; Ποιος ήταν ο πρώτος στην οικογένεια; Όχι ο Αβραάμ, αλλά ο πατέρας του. Όταν ο Θεός λέει στον Αβραάμ: «πήγαινε στη χώρα που θα σου υποδείξω», χωρίς να του δίνει κάποια γεωγραφική διευκρίνιση για τον προορισμό του, προς τα πού πορεύεται ο Αβραάμ; Προς τη Χαναάν, η οποία είναι ο τόπος στον οποίο σκόπευε να πάει ο πατέρας του, χωρίς ποτέ να φτάσει. Επομένως, το ερώτημα που στοιχειώνει τις δύο αυτές αφηγήσεις, που βρίσκονται η μια δίπλα στην άλλη μέσα στη Βίβλο αλλά σπανίως διαβάζονται μαζί, είναι το εξής: πώς θέλετε να αφηγηθείτε την ιστορία του Αβραάμ, που ίσως είναι και λίγο η δική μας;

Η ιστορία του Αβραάμ είναι η ιστορία ενός ξεριζωμού, μιας ρήξης. Κανείς δεν είχε ακούσει πριν απ’ αυτόν μια τέτοια θεία κλήση. Κανείς δεν είχε απαντήσει έτσι όπως ετοιμάζεται αυτός να απαντήσει. Από αυτή την άποψη, ο Αβραάμ είναι ξεκάθαρα ένας επαναστάτης, ένας εικονοκλάστης, ένας πρωτοπόρος, κάποιος που αρχίζει να πορεύεται κατά τρόπο μοναδικό, ανήκουστο, πρωτοφανή, ιδιαίτερο. Αλλά η ιστορία του Αβραάμ είναι επίσης η ιστορία μιας συνέχειας. Ο Αβραάμ καταφέρνει να διακόψει και να συνεχίσει το δρόμο του πατέρα του. Είναι στο χέρι σας να αφηγηθείτε  την ιστορία του ακολουθώντας ένα αφήγημα ή ένα άλλο, διότι και τα δύο λένε την αλήθεια. Ο Αβραάμ είναι εκείνος που έρχεται σε ρήξη με τον πατέρα του και εκείνος που συνεχίζει το δρόμο εκείνου. Ο καθένας σας γνωρίζει πόσο αυτή η διττή απόφανση είναι αληθής, αν και εκ πρώτης όψεως παράδοξη, στις δικές μας ζωές. Ενίοτε, όταν πιστεύουμε ότι είμαστε οι μεγαλύτεροι επαναστάτες, οι πιο ανυπότακτοι γιοι, τότε είναι που περιέργως συνεχίζουμε το δρόμο του πατέρα μας. Και ενίοτε, όταν φανταζόμαστε ότι ακολουθούμε κατά πόδας τα ίχνη μιας περασμένης γενεάς, τότε την προδίδουμε με τον πιο τρομερό τρόπο.

Αυτή η επίγνωση του αβρααμικού ταξιδιού, ως μιας ρήξης και ταυτόχρονα μιας συνέχισης, είχε ένα εξαιρετικά απελευθερωτικό αποτέλεσμα στην πορεία μου. Θυμάμαι επακριβώς πώς η αφήγηση αυτή λειτούργησε, για μένα, όπως το άνοιγμα μιας πόρτας, ή το άνοιγμα μιας έκτασης που μου επέτρεπε να διανοηθώ την πορεία μου προς την ιδιότητα του ραββίνου, ως ταυτόχρονα μια ρήξη και μια συνέχεια· ή ως μια απιστία που συνιστούσε τη μεγαλύτερη πιστότητα στην ιστορία της οικογένειάς μου και στην παράδοσή μου. Η πιστότητα σε μια αναχώρηση, η πιστότητα σε μια θεμελιωτική απιστία που λέει στον καθένα από μας: «Αν θέλεις να μείνεις, σπάσε!», με την κυριολεξία του όρου, δηλαδή: «Ζήσε με το κάταγμα, με τη θραύση που σε πηγαίνει αλλού, έξω από το σπίτι σου, που φτιάχνει και διαλύει το νόημα της ταυτότητάς σου για να παραμείνεις εν ζωή και εν πορεία, και κατά τούτο να παραμένεις Εβραίος».

Η εβραϊκή ταυτότητα «παίζει» διαρκώς πάνω σε αυτό το σπάσιμο. Όπως θα έχετε σίγουρα διαπιστώσει, η θραύση ή η τομή είναι πανταχού παρούσα. Είναι πάντως πληθωρικά παρούσα στο τελετουργικό, στο ημερολόγιο, σχεδόν σε όλες τις τελετές. Παντρευόμαστε; Σπάζουμε ένα ποτήρι. Γεννιέται ένα μωρό; Φροντίζουμε ώστε να λείπει «ένα πραγματάκι». Ο Μωυσής κατέρχεται του όρους Σινά; Σπάζει τις πλάκες του Νόμου και μας ζητά να βαδίσουμε επί σαράντα χρόνια περιφερόμενοι στην έρημο με τις σπασμένες στάμνες. Χτίζουμε ένα σπίτι και, σύμφωνα με τον εβραϊκό νόμο,  φροντίζουμε να λείπει μια πινελιά από τη βαφή, ένα τούβλο, ή να έχει μια ρωγμή στον τοίχο. Για να κατοικήσεις σε ένα σπίτι, πρέπει πάντοτε να αφήνεις ένα κομμάτι του τοίχου ανολοκλήρωτο, ή να λείπει μία πέτρα από το οικοδόμημα. Είναι εντολή, κέλευσμα, σαν να μην ήταν δυνατό να κατοικήσει κανείς ένα τελειωμένο κτίσμα. Η έλλειψη, η τομή, η θραύση είναι πανταχού παρούσες στον ιουδαϊσμό. Δεν εμπιστευόμαστε κάθε τι που είναι «ένα», ό,τι εμφανίζεται ακέραιο, ό,τι ορίζεται ως «πεπερασμένο» και που εμποδίζει το άπειρο να ενοικήσει στον κόσμο και σ’ εμάς. Είναι σαν να έπρεπε πάντοτε να αφήσουμε μια μη πληρότητα επί το έργον.

Δεν αρνούμαι ότι αυτό είναι εξαντλητικό. Δημιουργεί μία μόνιμη ανησυχία η οποία συνδέεται άμεσα με την εξηγητικότητα, αλλά που ίσως είναι η εβραϊκή συνταγή για την επιβίωση, για το γεγονός ότι οι Εβραίοι «ψόφο δεν έχουν» το οποίο τρελαίνει τους αντισημίτες. Ποιοι είναι αυτοί οι άνθρωποι οι οποίοι θεωρούν ότι οι λέξεις δεν σταμάτησαν να λένε αυτό που μπορούν να πουν, και οι οποίοι πιστεύουν στην απειρία του νοήματος και στην αναγκαιότητα να μη σταματήσουμε να λέμε;

(…)

Όλα αυτά δείχνουν το βάθος της ερμηνείας, μιας ανάγνωσης του κόσμου που εκ πρώτης όψεως μπορεί να κριθεί παράλογη. Υπάρχουν πάντοτε πολλοί τρόποι να διηγηθείς την ιστορία, πολλοί τρόποι να διηγηθείς την αλήθεια. Δεν είναι ο ένας πιο ορθός από τον άλλον, διότι όλα εξαρτώνται από εκείνον που ακούει και που προσφέρεται να κάνει τις λέξεις να ανθίσουν στο αυτί του. Η ερμηνεία λέει ότι δεν είναι ποτέ η αποκλειστική διατύπωση του νοήματος ή της αλήθειας. Δέχεται ότι αυτό που «μπορεί να πει» μια φράση είναι μεγαλύτερο από αυτό που «θέλει να πει». Αυτό είναι κάθε άλλο παρά παράλογος σχετικισμός. Αντιθέτως, είναι η συνείδηση ότι ο λόγος πρέπει να έχει ως προτεραιότητα το αυτί και όχι το στόμα.

Πάνω σε αυτό βασίζεται μία γιγαντιαία παρανόηση της ερμηνείας, μια «παρα-νόηση» κατά κυριολεξία[6], ένα «πρόβλημα ακοής», η οποία συχνά ανακύπτει κατά την ψυχαναλυτική ερμηνεία, ή ακόμα περισσότερο κατά τη θρησκευτική. Πολλοί που έρχονται να δουν έναν ψυχαναλυτή ή έναν ραββίνο έχουν αρχικά την ιδέα ότι εκείνος θα ερμηνεύσει γι’ αυτούς τις λέξεις και θα καταστήσει ρητό το άρρητο της γλώσσας, του σημείου ή των εικόνων που τον στοιχειώνουν. Πρόκειται για την χονδροειδή προσδοκία εκείνου που θέλει πάση θυσία ο ψυχαναλυτής του να του ερμηνεύσει το όνειρό του και να του μεταφράσει το νόημά του χωρίς αμφισημία· εκείνου που θα ήθελε να του πουν: «Αν ονειρεύτηκες έναν ροζ ελέφαντα με γυαλιά ηλίου, αυτό σημαίνει ότι έχεις ένα πρόβλημα με την πεθερά σου». Αυτός περιμένει από την ερμηνεία μια αποσαφήνιση, ένα είδος εξόδου από την αμφισημία του νοήματος. Θέλει να του διαλευκανθεί η αλήθεια από τον άλλο που κατέχει την αληθή ανάγνωση και το αυθεντικό νόημα.

Αγγίζουμε εδώ δύο λέξεις εξαιρετικά κρίσιμες: την «αλήθεια» και την «αυθεντικότητα». Ποιος την κατέχει; Ποιος την εκφράζει; Ποιος πιστεύει ότι γνωρίζει το αληθές; Δεν μπορώ να μετρήσω πόσες φορές με έχουν ρωτήσει τι λέει ο ιουδαϊσμός για το τάδε ή το δείνα πράγμα, τι σκέφτεται για αυτήν ή εκείνη την προβληματική. Μου έρχεται πάντοτε στο νου μια φράση που μου δίδαξε ένας από τους δασκάλους μου στη Νέα Υόρκη, ο καθηγητής μου του Ταλμούδ και της ραββινικής γραμματείας, ο ορθόδοξος ραββίνος Μάικλ Τσέρνικ: «Όταν κάποιος αρχίζει τη φράση του λέγοντας: ‘Ο ιουδαϊσμός λέει ότι …’ ή ‘Ο ιουδαϊσμός σκέφτεται ότι …’, εσύ να διακόπτεις αμέσως τη συζήτηση. Να ρωτάς τον συνομιλητή σου: ‘Ο ιουδαϊσμός τίνος; Όπως τον ερμηνεύει ποιος; Σε ποιο συγκείμενο; Απέναντι σε ποιον; Ποια εποχή; Για ποιον;’».

Oι παραδόσεις μας ανέκαθεν μιλούσαν με πληθυντικές φωνές. Kαι με μία παράξενη ταχυδακτυλουργία, ή μία αφηγηματική μυθοπλασία, κάποιες φωνές που είναι οι πιο συντηρητικές είναι εκείνες που έχουν τη βεβαιότητα ότι μιλούν εν ονόματι της παράδοσης στο σύνολό της και στην πλήρη της πιστότητα. Νομίζουν ότι ενσαρκώνουν το αληθές, το πιστό, το καθαρό, το αυθεντικό. Δεν μετράω πλέον τις φορές κατά τις οποίες, σε μια αντιπαράθεση ιδεών, νομίζω ότι η διαφορά ανάμεσα στον συνομιλητή μου και σε μένα δεν έγκειται στις αποκλίσεις των απόψεών μας, ή στη σχέση μας με τον εβραϊκό νόμο, αλλά σε μια απόκλιση πολύ πιο θεμελιώδη: ο συνομιλητής μου είναι πεπεισμένος ότι είναι ο αληθής ιουδιαϊσμός, ότι κατέχει την αλήθεια του. Ενώ εγώ είμαι πεπεισμένη ότι δεν την κατέχω περισσότερο απ’ ό,τι εκείνος. Έχω επίγνωση ότι η παράδοση μπορεί να μιλά μέσα απ’ τη δική του φωνή και μέσα απ’ τη δική μου. Mπορεί κανείς κάλλιστα να κάνει τα κείμενα να πουν ό,τι συνάγει εκείνος απ’ αυτά, όπως και να πουν κάτι άλλο.

Αυτή η προσέγγιση αποσταθεροποιεί τους ανθρώπους διότι τους φαίνεται να απολήγει σε έναν παράλογο και καταστροφικό ηθικό σχετικισμό. Αλλά στην πραγματικότητα πρόκειται για το ακριβώς αντίθετο. Για να το αποδείξω αυτό πολύ συγκεκριμένα, θα πάρω το παράδειγμα των θρησκευτικών μας κειμένων και της φύσης τους. Αν μου ζητήσετε να σας αποδείξω ότι η Βίβλος είναι ένα κείμενο μισογυνικό, θα το κάνω πολύ άνετα, να είστε σίγουροι. Αν αρχίσει κανείς να παραθέτει στίχους, είναι πολύ εύκολο. Αν μου ζητήσετε να σας αποδείξω ότι είναι ένα κείμενο φεμινιστικό –έστω και αν ο όρος αυτός είναι τελείως αναχρονιστικός, οπότε ας πούμε «ένα κείμενο πρωτοποριακό στο σεβασμό των γυναικών»-, θα το κάνω εξίσου εύκολα, πάλι μέσω παραθεμάτων.

Εξίσου απλό είναι να σας αποδείξω ότι ένα κείμενο στεγάζει ξενοφοβικά μίση, ή ότι βρίθει ηθικής και έγνοιας για τον άλλο, ότι πυροδοτεί τη βία ή ότι κατατείνει στην κοινωνική εξειρήνευση. Μπορώ να σας αποδείξω γιατί η Βίβλος καλεί τον εβραϊκό λαό να κατακτήσει την γη της επαγγελίας. Μπορώ επίσης να σας αποδείξω γιατί του απευθύνει μια προειδοποίηση ακριβώς ενάντια σε κάθε εγκατάσταση. Στη Βίβλο ηχεί εξίσου η φωνή ενός Ιησού του Ναυή, η φωνή της εδαφικής κατάκτησης, όσο και η φωνή ενός Μωυσή και ενός ιουδαϊσμού της μελέτης, ή η φωνή της Εσθήρ, ένας ιουδαϊσμός της εξορίας, όπως και ο νομαδισμός του Αβραάμ.

Το ζήτημα δεν είναι να αποφασίσουμε ποια απ’ αυτές τις φωνές είναι ο αληθής ιουδαϊσμός ή η τελειωτική λέξη για την ταυτότητά μας. Το πραγματικό ζήτημα είναι να αποφασίσουμε, αναγνωρίζοντας πλήρως ότι οι φωνές αυτές συγκατοικούν μέσα στην παράδοση, ποια θα επιλέξουμε εμείς να κάνουμε να ακουστεί στα παιδιά μας κατά τη διάρκεια ενός χρόνου t· ποια θα τους δώσουμε να ακούσουν και να ερμηνεύσουν ώστε να εγγράψουν την ταυτότητά τους σε αυτό που ο ιουδαϊσμός αποκαλεί «L’Chaim», μια δοξολόγηση της ζωής σε όλες τις μορφές που μπορεί να πάρει. Το να δοξολογείς τη ζωή σημαίνει να αναγνωρίσεις ότι κάθε ανάγνωση κάνει το κείμενο να μιλά και, ταυτόχρονα, το κάνει να σωπαίνει. Κάνει ορισμένες φωνές να ακούγονται και επιλέγει να βάλει άλλες σε σίγαση, στο πλαίσιο μιας πιστής απιστίας σε όσα έχουν διαβιβαστεί από τους προηγουμένους.

Όλα αυτά τα αφηγείται καλύτερα απ’ οτιδήποτε άλλο η αρχή-αρχή της Γενέσεως. Και με αυτό θα ήθελα να κλείσω. Όταν, στο κεφάλαιο 1, δημιουργείται η ανθρωπότητα, με τα χαρακτηριστικά ενός όντος που ονομάζεται Αδάμ, η Βίβλος γράφει το εξής πράγμα: «Και ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο κατά την εικόνα του· τον δημιούργησε κατά την εικόνα του Θεού: τον δημιούργησε αρσενικό [‘ζαχάρ’] και θηλυκό [‘νεκέβα’]». Όλες οι Βίβλοι συνήθως έτσι αποδίδουν αυτόν το στίχο. Τα εβραϊκά όμως έχουν την ιδιαιτερότητα να είναι μια γλώσσα πολύσημη και κάθε λέξη, κάθε ρίζα, σημαίνει κάτι αλλά μπορεί να μεταφραστεί και αλλιώς. Η λέξη ζαχάρ, λοιπόν, αυτή που αποδίδουμε συνήθως ως «αρσενικό», προέρχεται από μία ρίζα που δηλώνει την «ανάμνηση» ή τη «μνήμη». Ενώ το νεκέβα, που αποδίδουμε συνήθως ως «θηλυκό», κατά κυριολεξία βγαίνει από τη ρίζα νακάβ που σημαίνει «κάνω μία τρύπα». Για να το πούμε αλλιώς, νεκέβα είναι το «κενό μνήμης».

Έτσι, όταν η ανθρωπότητα είναι κατά την θεία εικόνα, όταν είναι πιστή σε ένα συγκεκριμένο ιδεώδες υπερβατικότητας, η Γένεσις μας λέει ότι η ανθρωπότητα καλείται ζαχάρ ή νεκέβα. Γνωρίζει ότι είναι «μνήμη» και «κενό μνήμης», «ανάμνηση» και «διαγραφή», «συνείδηση» και «διάκλειση». Με άλλα λόγια, διατηρεί αυτό που υπήρχε και δημιουργεί χώρο για αυτό που μπορεί ακόμα να υπάρξει. Αυτή η θέση που κρατάμε για ό,τι μπορεί να αναδυθεί στο μέλλον αποκαλείται το θηλυκό της θρησκευτικής σκέψης. Το θηλυκό αυτό, που τόσο πολύ δυσκολευόμαστε να του βρούμε μια θέση, είναι ακριβώς η θέση, η τρύπα ή το κενό που αφήνει μια θέση στο «ενδέχεται», σε ό,τι απομένει να υπάρξει. Δεν λέω ότι αυτό μπορούν να το κάνουν οι γυναίκες. Αλλά το θηλυκό, στο εσωτερικό του Αδάμ, του ανθρώπινου, είναι η φωνή που το επιτρέπει. Πράγμα που με κάνει να πιστεύω ότι κάθε αναγνώστης, είτε είναι άντρας είτε γυναίκα, πρέπει πάντοτε να προσπαθεί να είναι αναγνώστρια. Κάθε αναλυτής πρέπει ίσως να προσπαθεί να είναι ψυχαναλύτρια. Εν πάση περιπτώσει, καθένας πρέπει να προσπαθεί να ακούσει τη μνήμη και την ακύρωσή της που διαλέγονται εντός του, ασχέτως εάν η ανάγνωση αυτή διεξάγεται σε έναν οίκο μελετών, στη βιβλιοθήκη ή πάνω σε ένα ντιβάνι.

[1] Το κείμενο αυτό προέκυψε από μία διάλεξη που δόθηκε στο ψυχαναλυτικό νοσοκομειακό ίδρυμα του νοσοκομείου Sainte-Anne του Παρισιού το Μάιο του 2019.

[2] Στα ελληνικά το βιβλίο αυτό έχει μεταφραστεί με τον τίτλο Οι Εβραίοι και οι λέξεις (Καστανιώτης 2014).

[3] Αποδίδω με βάση το γαλλικό κείμενο. Στη μετάφραση των Εβδομήκοντα το χωρίο αυτό έχει ως εξής: Καί εἶπε Κύριος τῷ ῞Αβραμ· ἔξελθε ἐκ τῆς γῆς σου καὶ ἐκ τῆς συγγενείας σου καὶ ἐκ τοῦ οἴκου τοῦ πατρός σου καὶ δεῦρο εἰς τὴν γῆν, ἣν ἄν σοι δείξω· καὶ ποιήσω σε εἰς ἔθνος μέγα καὶ εὐλογήσω σε καὶ μεγαλυνῶ τὸ ὄνομά σου, καὶ ἔσῃ εὐλογημένος· καὶ εὐλογήσω τοὺς εὐλογοῦντάς σε καὶ τοὺς καταρωμένους σε καταράσομαι· καὶ ἐνευλογηθήσονται ἐν σοὶ πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς.

[4] Στα γαλλικά, η λέξη taré –γράφεται ελαφρά διαφορετικά αλλά προφέρεται ακριβώς το ίδιο- σημαίνει «βλαμμένος», «αυτός που φέρει ένα ελάττωμα εκ γενετής».

[5] Θάρα ἐγέννησε τὸν Ἅβραμ καὶ τὸν Ναχὼρ καὶ τὸν Ἀρράν, καὶ Ἀρρὰν ἐγέννησε τὸν Λώτ. καὶ ἀπέθανεν Ἀρρὰν ἐνώπιον Θάρα τοῦ πατρὸς αὐτοῦ ἐν τῇ γῇ, ᾗ ἐγεννήθη, ἐν τῇ χώρᾳ τῶν Χαλδαίων. καὶ ἔλαβον Ἅβραμ καὶ Ναχὼρ ἑαυτοῖς γυναῖκας· ὄνομα τῇ γυναικὶ Ἅβραμ Σάρα, καὶ ὄνομα τῇ γυναικὶ Ναχὼρ Μελχά, θυγάτηρ Ἀρρὰν καὶ πατὴρ Μελχὰ καὶ πατὴρ Ἰεσχά. καὶ ἦν Σάρα στεῖρα καὶ οὐκ ἐτεκνοποίει. καὶ ἔλαβε Θάρα τὸν Ἅβραμ υἱὸν αὐτοῦ καὶ τὸν Λὼτ υἱὸν Ἀρράν, υἱὸν τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ, καὶ τὴν Σάραν τὴν νύμφην αὐτοῦ, γυναῖκα Ἅβραμ τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ, καὶ ἐξήγαγεν αὐτοὺς ἐκ τῆς χώρας τῶν Χαλδαίων πορευθῆναι εἰς γῆν Χαναὰν καὶ ἦλθον ἕως Χαρρὰν καὶ κατῴκησεν ἐκεῖ. καὶ ἐγένοντο πᾶσαι αἱ ἡμέραι Θάρα ἐν γῇ Χαρρὰν διακόσια πέντε ἔτη, καὶ ἀπέθανε Θάρα ἐν Χαρράν.

[6] Στα γαλλικά, η λέξη entendre σημαίνει «νοώ» αλλά επίσης και «ακούω».

Η Delphine Horvilleur, γεννημένη το 1974 στο Νανσύ, είναι η τρίτη γυναίκα ραββίνος της Γαλλίας, μέλος της οργάνωσης Judaïsme en mouvement, συγγραφέας και διευθύντρια του περιοδικού Tenou’a. Η ομιλία της αυτή εκδόθηκε στα γαλλικά σε ένα βιβλιαράκι με τίτλο Le rabbin et le psychanalyste ; l’exigence d’interprétation, Hermann, Παρίσι 2020. Το παραπάνω κείμενο αποτελεί απόδοση του κειμένου του βιβλίου, με λίγες περικοπές.