του Άκη Γαβριηλίδη

H κα Μαρίλια Παπαθανασίου είναι μέλος της συντακτικής ομάδας του Books’ Journal. Άρα, κατά τεκμήριο, δουλειά της είναι, καταρχάς και μεταξύ άλλων, να διαβάζει.

Χθες, μπήκε στον κόπο να αφιερώσει ένα ολόκληρο άρθρο, δημοσιευμένο στην ηλεκτρονική έκδοση του περιοδικού, για να σχολιάσει το δικό μου πρόσφατο σημείωμα για την queerness της μουσικής του Θεοδωράκη. Αν λάβουμε αυτό το άρθρο ως κριτήριο για το πώς διαβάζει, συμπεραίνουμε ότι μάλλον δεν τα καταφέρνει και πολύ καλά ούτε καν με τα σύντομα σημειώματα σε μπλογκ. Αναρωτιέμαι πώς τα βγάζει πέρα με τα βιβλία.

Το άρθρο αυτό είναι αμφίβολο εάν έχει έστω και μία πρόταση που να ευσταθεί ή να είναι συναφής με το αντικείμενό του. Οι παρανοήσεις αρχίζουν από την πρώτη ήδη εισαγωγική πρόταση, όπου το σημείωμά μου εντάσσεται στην κατηγορία των «επιταφίων» για τον ΜΘ. Η κατάταξη όμως αυτή είναι τελείως αυθαίρετη· δεν συνάγεται από κανένα στοιχείο του κειμένου μου. Η αρθρογράφος απλώς το υποθέτει εξαιτίας της χρονικής στιγμής κατά την οποία δημοσιεύτηκε το σημείωμα. Ωστόσο, στο ίδιο το σημείωμα δεν αναφέρεται καν το γεγονός του θανάτου, ούτε περιέχεται κάποιο στοιχείο που να το συνδέει με «επιταφίους».

Είναι αλήθεια ότι την επαύριο του θανάτου ενός προσώπου είθισται να γράφονται κείμενα που τον επαινούν και εξαίρουν την προσφορά του (τα οποία συνήθως αποκαλούμε μάλλον «επικήδειους», ή νεκρολογίες, παρά επιτάφιους). Και αυτό ακριβώς συμβαίνει αυτή την περίοδο, σε πληθωρικό βαθμό, με τον Θεοδωράκη: όλοι αναφέρονται σε αυτόν εξηγώντας γιατί θα πρέπει να την θαυμάζουμε και να τον ευγνωμονούμε. Αυτό όμως δεν σημαίνει και ότι οποιοδήποτε κείμενο γράφεται την περίοδο αυτή έχει αυτόν τον χαρακτήρα, δηλαδή τον χαρακτήρα εξύμνησης ή αποχαιρετισμού του εν λόγω προσώπου.

Σε αυτόν τον καταιγισμό νεκρολογιών του Θεοδωράκη δεν περιλαμβάνονται μόνο συναισθήματα, αλλά και διάφοροι απερίφραστοι ισχυρισμοί και ερμηνείες περί της μουσικής του και της κοινωνικής της λειτουργίας. Είναι δυνατό κάποιοι να μη συμφωνούν με αυτές τις ερμηνείες, και να θελήσουν να ασκήσουν το δικαίωμά τους να διατυπώσουν δημόσια αυτή τη διαφωνία. Αυτόν ακριβώς το σκοπό είχε το δικό μου σημείωμα, το οποίο έχει ξεκάθαρα χαρακτήρα αναλυτικό, όχι αξιολογικό· απαντά στο ερώτημα όχι γιατί ήταν ωραία/ σημαντική/ αξιέπαινη (για μένα) η μουσική του ΜΘ, αλλά γιατί γοήτευσε (κάποιους άλλους), γιατί είχε αυτά τα αποτελέσματα. Για τα οποία αποτελέσματα, κατά τα λοιπά, δεν εκφράζομαι καθόλου, ούτε μπαίνω στο ζήτημα αν ήταν καλά ή κακά.

Θα μου πείτε, έχει τόση σημασία η αστοχία αυτή της κριτικού στην ειδολογική κατάταξη του κειμένου που διαβάζει;

Εν προκειμένω, ναι, έχει. Διότι, καθώς φαντάζεται ότι εγώ αποδίδω την queerness ως έπαινο προς τον ΜΘ, και καθώς έπαινος δεν νοείται να απευθυνθεί σε κάποιον για κάτι παρά μόνο αν αυτός είχε τη σχετική γνώση και πρόθεση να πετύχει αυτό το κάτι, διαβάζει το κείμενό μου με παρωπίδες και αποφαίνεται, χωρίς καμία αιτιολόγηση:

Άγνωστες οι βουλές του Θεοδωράκη αλλά το βέβαιο [sic – υπογραμμίζω εγώ] είναι ένα: κατά τον συγγραφέα του άρθρου, ο Θεοδωράκης αντιλαμβανόταν ήδη τη σημασία του queerness, την έμφυλη ταυτότητα στη μουσική και στην ποίηση – μην το ξεχνάμε.

Δεν ξέρω πόθεν αντλεί την «βεβαιότητα» αυτή η αρθρογράφος. Προφανώς από τη φαντασίωση του «κυρίαρχου υποκειμένου» και των «προθέσεων του καλλιτέχνη», που είναι απόλυτος ορίζοντας της σκέψης της. Το βέβαιο όμως είναι ότι η βεβαιότητα αυτή είναι εσφαλμένη. Όποιος γνωρίζει ελληνικά και διαβάσει το επιτέλους όχι τόσο εκτενές σημείωμά μου, είναι πολύ απλό να αντιληφθεί ότι σε αυτό η queerness όχι μόνο δεν αποδίδεται στον ίδιο τον Θεοδωράκη ως επίγνωση και πρόθεση, αλλά ρητά δηλώνεται ότι αυτή υπήρχε εν αγνοία του και παρά τις προθέσεις του.

Με σαρκαστική πρόθεση, η αρθρογράφος συνοψίζει ό,τι φαντάζεται ότι ισχυρίζομαι ως εξής:

Ο συνθέτης επιλέγει [υπογραμμίζω εγώ] τον “σερ Μπιθί”, σύμβολο ώς τότε αντρίλας, και τον φέρνει τούμπα.

Το μόνο που έρχεται τούμπα όμως εδώ είναι η ειρωνεία της. Πουθενά δεν κάνω λόγο για «επιλογές» του Θ. –όρος ο οποίος επίσης παραπέμπει σε μια τελεολογική σύλληψη της ανθρώπινης δράσης. Είναι επιτέλους αρκετά εύκολο να το αντιληφθεί κανείς από τη φράση μου, που είναι:

Ας αναλογιστούμε τι συμβαίνει [υπογραμμίζω εγώ τώρα] στον Επιτάφιο.

Τι συμβαίνει, να πάρει η ευχή. Όχι «τι σχεδιάζει» ή «τι επιλέγει» κάποιο κυρίαρχο υποκείμενο. Δεν χρειάζεται κανείς να είναι εξοικειωμένος με τον Μπαντιού ή με τον υλισμό της συνάντησης του Αλτουσέρ για να αντιληφθεί ότι το συμβάν, αυτό που συμβαίνει, δεν είναι η εξωτερίκευση μίας πρόθεσης, αλλά μια απρόβλεπτη και απρογραμμάτιστη έκβαση συνάντησης δυνάμεων.

Είναι λίγο κιτς να παραθέτεις τον εαυτό σου, και μάλιστα ένα κείμενο που δημοσίευσες πριν από πέντε μέρες, αλλά επειδή φαίνεται μερικοί δεν καταλαβαίνουν αλλιώς, δεν έχω άλλη λύση. Στο κείμενο, στο οποίο παραπέμπει η ίδια η κα Παπαθανασίου, λέω:

Σε πείσμα όσων πίστευε και επεδίωκε ο ίδιος, και όσων συνήθως λέγονται γι’ αυτόν, [η μουσική του Θεοδωράκη] συγκίνησε όχι επειδή αποτέλεσε την πιστή έκφραση ενός πράγματος ή ενός πνεύματος που προϋπήρχε, έστω της ελληνικότητας, της ταξικότητας, των πόθων του λαού μας ή οποιουδήποτε άλλου πράγματος βάλουμε στη θέση τους, αλλά επειδή παρεξέκλινε.

Οι βουλές λοιπόν του Θεοδωράκη είναι πράγματι άγνωστες, αλλά επίσης και αδιάφορες για όσα ισχυρίζομαι.

Πόσο πιο καθαρά έπρεπε να το πω ώστε να το καταλάβουν και οι κριτικοί βιβλίων;

Επειδή μου φαίνεται πραγματικά απίθανο κάποιος να μην αντιληφθεί το νόημα της παραπάνω φράσης, και επειδή στο σύνολο του άρθρου της η κριτικός μιλάει μόνο για τις έμφυλες ταυτότητες και καθόλου για την μουσική παρέκκλιση/ παραξενιά του έργου του Θεοδωράκη, τείνω να θεωρήσω ως πιο απλή εξήγηση την εξής: ότι η Μαρίλια Παπαθανασίου έγραψε το άρθρο της έχοντας διαβάσει μόνο την πρώτη παράγραφο του δικού μου. Κατά τα λοιπά, παρέμεινε πράγματι μέσα στο σκοτάδι το πικρό.