της Άσμα Λαμραμπέτ

 

Οι περισσότερες μαρτυρίες στη μουσουλμανική παράδοση αναφέρουν ότι ο Προφήτης αρραβωνιάστηκε την Αϊσέ όταν ήταν έξι ετών στη Μέκκα και ότι την παντρεύτηκε όταν ήταν εννέα ετών στη Μεδίνα.

Παντρεύτηκε όντως η Αϊσέ σε ηλικία εννέα ετών; Είναι αυτή η ιστορία μύθος ή πραγματικότητα;

Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, θα περάσουμε από κριτική ανάλυση τις ιστορικές εκδοχές που διαθέτουμε, έχοντας όμως επίγνωση της δυσκολίας αυτής της ανάλυσης. Πράγματι, οι βιογραφικές πληροφορίες, ιδίως αυτές που αφορούν τις ημερομηνίες γέννησης και θανάτου την εποχή εκείνη, είναι πολύ συχνά αποσπασματικές, διφορούμενες και ενίοτε αλληλοαναιρούμενες. Παρ’ όλα αυτά, θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε ορισμένες αντιφάσεις που αφορούν την ακριβή ηλικία της Αϊσέ και να αμφισβητήσουμε έτσι το αλάθητο αυτού του ισχυρισμού, ο οποίος είναι ευρέως διαδεδομένος στη μουσουλμανική ορθοδοξία.

Ας το παραδεχτούμε εξαρχής: το ότι ο Προφήτης σε ηλικία σχεδόν πενήντα ετών παντρεύτηκε ένα εννιάχρονο κορίτσι είναι δύσκολο έως αδύνατο να γίνει πιστευτό, όχι μόνο με βάση τη σύγχρονη οπτική μας. Πρώτα απ’ όλα από ηθική άποψη: μιλάμε για έναν άνδρα που την εποχή εκείνη είχε τέσσερις κόρες και, επί πλέον, ήταν προφήτης που κήρυσσε τις αξίες της τιμής, του σεβασμού και του ανθρωπισμού. Ένα χαντίθ του Προφήτη απαγορεύει την τέλεση γάμου χωρίς προηγούμενη συμφωνία και συγκατάθεση της μέλλουσας νύφης, ιδίως εάν εκείνη δεν έχει παντρευτεί ποτέ στο παρελθόν (bikr). Η συγκατάθεση και η συμφωνία μπορεί να προέρχεται μόνο από ένα άτομο που είναι αρκετά μεγάλο ώστε να λάβει συνειδητά μια τέτοια απόφαση. Αν η Αϊσέ ήταν έξι ετών, πώς θα μπορούσε να έχει εκφράσει συνειδητή γνώμη;

Η ηλικία πληροφορία αυτή είναι αμφισβητήσιμη και από την άποψη των κοινωνικο-ανθρωπολογικών δεδομένων της εποχής. Ο γάμος «ανηλίκων», σύμφωνα με τη σημερινή νομική προσέγγιση, ήταν αναμφίβολα πολύ συνηθισμένος εκείνη την εποχή, αλλά αφορούσε άτομα με μέσο όρο ηλικίας γύρω στα δεκατέσσερα έτη, και αυτό συνιστούσε γενικευμένη πρακτική της εποχής[i]. Είναι πιθανό να γίνονταν κατά καιρούς και γάμοι με κορίτσια κάτω των δώδεκα ετών, αλλά η κλασική ισλαμική ιστορία δεν αναφέρει κάτι τέτοιο· στην προκειμένη περίπτωση φαίνεται ότι επικεντρώθηκε στην πολύ μικρή ηλικία της Αϊσέ, σε σημείο που να την έχει σχεδόν αναγάγει σε θρησκευτικό δόγμα.

Μια ηλικία γύρω στα δεκατέσσερα για το πολιτισμικό περιβάλλον της εποχής θα ήταν αποδεκτή ή τουλάχιστον κατανοητή, δεδομένου ότι οι κοινωνικο-ανθρωπολογικές συνθήκες ήταν εντελώς διαφορετικές και ότι, μέχρι πολύ πρόσφατα, στις αρχές του 20^ού αιώνα, οι γιαγιάδες μας παντρεύονταν πολύ νέες.

Η ηλικία των εννέα ετών που αποδίδεται στην Αϊσέ είναι επίσης εξαιρετικά αμφισβητήσιμη, ιδίως όσον αφορά την κλασική ιστορική κωδικοποίηση[ii]. Ενδεικτικά, παραθέτουμε μερικές αντιφατικές αναφορές από διαφορετικά ιστορικά έργα, μερικές φορές από τον ίδιο ιστορικό.

Κατά την παράδοση, η Αϊσέ παντρεύτηκε σε ηλικία εννέα ετών στη Μεδίνα το πρώτο έτος της Εγίρας, δηλαδή το 622. Αυτό σημαίνει ότι γεννήθηκε γύρω στο 613, δηλαδή περίπου ένα χρόνο μετά την αποκάλυψη (elwah’y), η οποία έλαβε χώρα μεταξύ 610 και 612 ανάλογα με την εκδοχή που επιλέγουμε. Ωστόσο, στην επίσημη Σούρα του Ίμπν Χισάμ, μία από τις παλαιότερες σχετικά με τη ζωή του Προφήτη, η Αϊσέ αναφέρεται ως μία από τους πρώτους δεκαοκτώ προσήλυτους στο Ισλάμ[iii]. Με άλλα λόγια, ήταν μία από όσους προσχώρησαν στο Ισλάμ αποκρύπτοντας την πίστη τους, το διάστημα πριν κηρυχθεί επίσημα το μήνυμα του Ισλάμ (albi’tha, από το 612).

Αν βασιστούμε στην κλασική βιογραφία της Αϊσέ, η οποία αναφέρει ότι γεννήθηκε γύρω στο 613, τότε κατά την περίοδο μεταξύ 610 (έναρξη της αποκάλυψης) και 612-613 (έναρξη του κηρύγματος) πρέπει είτε να μην είχε ακόμη γεννηθεί, είτε να ήταν ακόμη βρέφος. Πώς μπορούμε να αξιολογήσουμε τη θρησκευτική μεταστροφή ενός μωρού αυτής της ηλικίας και να την αναφέρουμε ανάμεσα στους άλλους ενήλικες προσήλυτους εκείνης της εποχής; Πόσο μάλλον που, σύμφωνα με την κλασική βιογραφία, κατά την πρώτη αυτή περίοδο πριν από το κήρυγμα του Ισλάμ, όφειλε κανείς να αποκρύπτει κανείς την πίστη του και να κρατάει μυστική αυτή την προφητική αποστολή. Πώς θα μπορούσε ένα κοριτσάκι ενός έτους να επιφορτιστεί με μια τέτοια υποχρέωση;

Σημειωτέον επίσης ότι στην ίδια αφήγηση του Ίμπν Χισάμ, η οποία επαναλαμβάνεται και σε άλλα έργα κλασικής ιστορίας, ο κατάλογος των πρώτων μουσουλμάνων περιγράφει την Αϊσέ ως «νεαρή» εκείνη την εποχή (Aicha, wa hya saghira). Αλλά τι σημαίνει «νέα» [saghira] σε αυτή την διήγηση; Αν ακολουθούσαμε τη λογική της κλασικής βιογραφίας, θα έπρεπε να πούμε «βρέφος» (radhi’a), και υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ των δύο όρων. Αυτό επιβεβαιώνει ότι η Αϊσέ ήταν νεαρή, και όχι βρέφος.

Μια άλλη αφήγηση, στη Σούρα του Ίμπν Χισάμ, αναφέρεται σε ένα μακροσκελές χαντίθ της Αϊσέ στο οποίο εκείνη δίνει μια πολύ ακριβή περιγραφή για τις συχνές επισκέψεις του Προφήτη στο σπίτι του πατέρα της Αμπού Μπακρ κατά τα πρώτα χρόνια της αποκάλυψης και τις προετοιμασίες του πατέρα της να ταξιδέψει με τον Προφήτη την παραμονή της φυγής στη Μεδίνα (γνωστής ως Εγίρας, γύρω στο 622). Πώς μπορούμε να πιστέψουμε ότι ένα παιδί κάτω των έξι έκανε μια τόσο ακριβή εξιστόρηση (riwayat el hadith);

Ο Ταμπαρί, ένας από τους πρώτους αναγνωρισμένους ιστορικούς του Ισλάμ, παραθέτει δύο αντιφατικές αναφορές για την ηλικία της Αϊσέ στην εγκυκλοπαίδειά του Ιστορία των Προφητών και των Βασιλέων. Στην πρώτη εξιστόρηση, αναφέρεται στη γνωστή εκδοχή του γάμου της Αϊσά σε ηλικία εννέα ετών γύρω στο 622 (το πρώτο έτος της Εγίρας), η οποία, όπως έχει ήδη αναφερθεί, συνεπάγεται ότι γεννήθηκε γύρω στο 613, δηλαδή μετά την Αποκάλυψη[iv]. Ωστόσο, στο ίδιο βιβλίο υπάρχει ένα απόσπασμα για τη ζωή του Αμπού Μπακρ ασ-Σιντίκ, του πατέρα της Αϊσέ, στο οποίο ο ιστορικός λέει ότι όλα τα παιδιά του –αναφέροντας ρητά και την Αϊσέ- γεννήθηκαν πριν από την έλευση του Ισλάμ (fi al-jahylia· ό.π., τ. 2 σ. 616) . Με άλλα λόγια, και σύμφωνα με τον Ταμπαρί, η Αϊσέ γεννήθηκε πριν από το 610, το έτος της αποκάλυψης, και όχι το 613.

Μια άλλη παραδοσιακή μαρτυρία αποκαλύπτει ότι η Αϊσέ ήταν αρραβωνιασμένη με κάποιον Τζαμπίρ Ιμπν αλ Mουτίμ πριν από την πρόταση γάμου του Προφήτη. Πράγματι, η παράδοση αναφέρει ότι, μόλις ο Αμπού Μπακρ έμαθε για την πρόταση του Προφήτη, έσπευσε στην οικογένεια του πρώτου μνηστήρα για να ζητήσει συγγνώμη και να ακυρώσει τον αρραβώνα. Εάν ήταν έξι ετών όταν αρραβωνιάστηκε τον Προφήτη, σε ποια ηλικία αρραβωνιάστηκε τον Τζαμπίρ;

Επιπλέον, οι χαντίθ αναφέρουν ότι η Αϊσέ είχε ενεργό συμμετοχή, μαζί με άλλες γυναίκες, σε διάφορες μάχες της εποχής, ιδίως σε εκείνη του Μπαντρ (624) και του Ουχούντ (625), προσφέροντας νερό και βοηθώντας τους τραυματίες. Κατά την επίσημη εκδοχή, η Αϊσέ πρέπει να ήταν περίπου έντεκα ετών την εποχή της μάχης του Ουχούντ. Ωστόσο, σύμφωνα με την κοινή λογική, αλλά και σύμφωνα με τους κανόνες του πολέμου της εποχής εκείνης, τους οποίους είχε θεσπίσει ο ίδιος ο Προφήτης, μόνο άτομα άνω των δεκαπέντε ετών επιτρεπόταν να λάβουν μέρος σε μάχες. Αυτό επιβεβαιώνεται και από ένα χαντίθ που αποδίδεται στον Ιμπν Ομάρ, όπου αναφέρεται: «Ο Προφήτης δεν μου επέτρεψε να λάβω μέρος στη μάχη του Ουχούντ λόγω της ηλικίας μου, ήμουν δεκατεσσάρων ετών, αλλά την ημέρα της μάχης του αλ Χαντάκ, ήμουν τότε δεκαπέντε ετών, ο Προφήτης μου επέτρεψε να λάβω μέρος».

Ένα άλλο σημαντικό κριτήριο για την εκτίμηση της ηλικίας της Αϊσέ είναι η διαφορά ηλικίας μεταξύ αυτής και της αδελφής της Aσμάα Μπιντ Αμπού Μπακρ. Σύμφωνα με την πλειονότητα των ιστορικών, η Aσμάα ήταν μεγαλύτερη από την Αϊσέ κατά περίπου δέκα χρόνια. Οι ιστορικοί αλ-Δαχαμπί και Ιμπν Kαθίρ αναφέρουν ότι η Aσμάα ήταν μεγαλύτερη από την Αϊσέ κατά δέκα περίπου χρόνια. Σύμφωνα με τον Ιμπν Kαθίρ, αλλά και τον Ιμπν Χαζάρ αλ-Aσκαλανί, η Aσμάα έζησε περίπου 100 χρόνια και πέθανε το έτος 73 ή 74 της Εγίρας, δηλαδή το 695.

Σύμφωνα με αυτόν τον υπολογισμό, η Aσμάα ήταν μεταξύ 27 και 28 ετών το έτος 620 (έτος 1 της Εγίρας) όταν η αδελφή της Αϊσέ παντρεύτηκε τον Προφήτη. Και αν, όπως ισχυρίζεται η πλειονότητα των ιστορικών, η διαφορά ηλικίας μεταξύ των δύο αδελφών ήταν πάνω κάτω δέκα χρόνια, τότε η Αϊσέ θα έπρεπε να ήταν 17 ή 18 ετών όταν παντρεύτηκε τον Προφήτη.

Όλα αυτά αναδεικνύουν μερικές μόνο από τις αντιφάσεις μεταξύ των διαφόρων ιστορικών συλλογών. Δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι είμαστε σίγουροι για την ηλικία της Αϊσέ την εποχή του γάμου της με τον Προφήτη, μπορούμε όμως να είμαστε σίγουροι ότι η Αϊσέ δεν θα μπορούσε να ήταν εννέα ετών, αλλά πολύ μεγαλύτερη. Η Αϊσέ ήταν νέα όταν παντρεύτηκε τον Προφήτη, αυτό είναι βέβαιο, αλλά δεν ήταν παιδί και σύμφωνα με την πλειονότητα των πρόσφατων κριτικών μελετών, πρέπει να ήταν μεταξύ 15 και 19 ετών[v].

Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι το ζήτημα αυτό δεν είναι σημαντικό, ότι πρέπει να το δεχτούμε ως έχει χωρίς να προσπαθούμε να το κατανοήσουμε, ώστε να μην αμφισβητηθεί η κληρονομιά της μουσουλμανικής παράδοσης και να μην υπάρχει ο κίνδυνος να διαδοθεί η αμφιβολία στα μυαλά των μουσουλμάνων ανδρών και γυναικών. Όποιος συζητά αυτό το θέμα, μας λένε, υιοθετεί απολογητική στάση, αν όχι την υποταγή και την παραίτηση, απέναντι σε όσους επικρίνουν το Ισλάμ και αναζητούν δικαιολογίες για να το υπονομεύσουν εκ των έσω.

Όμως, αν κάποιοι από τους «αντιπάλους» του Ισλάμ τείνουν το δάχτυλο σε αυτό ή σε άλλα ζητήματα, αυτό δεν είναι λόγος να θεωρήσουμε ότι αυτό είναι συστηματικώς ψευδές και, άρα, να αρχίσουμε να καταγγέλλουμε συνωμοσίες και να αρνούμαστε την ιστορική πραγματικότητα σαν μια παιδαριώδη πράξη αντίστασης. Η ιστορική αποδόμηση αυτού του είδους των αφηγήσεων είναι επιτακτική ανάγκη σήμερα, στο όνομα του ίδιου του Ισλάμ και των αρχών της διανοητικής εντιμότητας και της οικουμενικής σοφίας του. Δεν μπορούμε πλέον να αποδεχτούμε μια τέτοια ανακολουθία στο όνομα μιας μυθικής διατήρησης της θρησκευτικής κληρονομιάς και από φόβο μήπως χάσουμε τα διακριτικά της ταυτότητάς μας.

Πολύ συχνά ερχόμαστε αντιμέτωποι με αυτού του είδους τα επιχειρήματα κάθε φορά που αμφισβητούμε ειλικρινά την αλήθεια ορισμένων ιστορικών γεγονότων. Σήμερα, κάποιοι αρνούνται να συζητήσουν αυτό το θέμα μόνο και μόνο επειδή το χαντίθ για την ηλικία της Αϊσέ αναφέρεται στα έργα του Μπουχαρί και του Μουσλίμ και, σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, είναι αδιαμφισβήτητο, ακόμη και ανέγγιχτο.

Τα μεγάλα έργα (Sahih) του Μπουχαρί και του Μουσλίμ, τα οποία αναγνωρίζονται ως δύο από τα πιο αξιόπιστα όσον αφορά την ιστορική τους νομιμότητα, δεν είναι ωστόσο απαλλαγμένα από λάθη, αντιφάσεις, χαντίθ που είναι αμφίβολα ή που έχουν αποδειχθεί και εντελώς ψευδή. Επιπλέον, πολλοί θεολόγοι και μελετητές διαφόρων γενεών έχουν συχνά ασκήσει κριτική στα έργα αυτά, με εποικοδομητικό και αντικειμενικό τρόπο, χωρίς να θέτουν υπό αμφισβήτηση το σύνολο του έργου τους, το οποίο παραμένει, χωρίς αμφιβολία, μεγάλης επιστημονικής και ιστορικής αξίας[vi].

Θα πρέπει λοιπόν να είμαστε σε θέση να αμφισβητήσουμε, με ψυχραιμία, τέτοιου είδους αντιφάσεις, οι οποίες τις περισσότερες φορές βλάπτουν όχι μόνο την εικόνα αλλά και την ηθική του μηνύματος του Ισλάμ και έρχονται σε αντίθεση με την πρακτική, τη λογική και την οικουμενική ηθική. Υποχρεώνουν τους μουσουλμάνους να παραδεχτούν αυτές τις αντιφάσεις στο όνομα της ιερότητας των ιστορικών πηγών και προβάλλουν επιχειρήματα συζητήσιμα, έως και στα όρια του γελοίου, βασισμένα στην ωριμότητα των εννιάχρονων κοριτσιών εκείνη την εποχή, το γεωγραφικό περιβάλλον, την κουλτούρα, την πρόωρη εφηβεία και ποιος ξέρει τι άλλο, προκειμένου να νομιμοποιήσουν ένα απαράδεκτο έθιμο. Άλλωστε, το ότι η Αϊσέ υποτίθεται ότι παντρεύτηκε στα εννιά της χρησιμοποιείται μερικές φορές σε ορισμένα θρησκευτικά κηρύγματα και ομιλίες για να επικυρώσει τον γάμο ανηλίκων σε πολλές μουσουλμανικές χώρες.

Επομένως, ο γάμος της Αϊσέ με τον Προφήτη σε ηλικία εννέα ετών είναι περισσότερο ένας μύθος που προέκυψε κατά την ιστορική μετάδοση του Ισλάμ, παρά μια πραγματικότητα, η δε ιστορική αποδόμηση αυτού του ζητήματος, όπως και τόσων άλλων, αποτελεί σήμερα ηθική και δεοντολογική απαίτηση στο όνομα των ίδιων των αρχών της συγκεκριμένης θρησκείας.

 

[i] Ας υπενθυμίσουμε, χάριν παραδείγματος, ότι η ηλικία γάμου στη Γαλλία ήταν τα 12 έτη για τα κορίτσια και τα 14 για τα αγόρια μέχρι την εισαγωγή του ναπολεόντειου κώδικα το 1804, οπότε η ηλικία γάμου έγινε 15 για τα κορίτσια και 18 για τα αγόρια (Code civil des Français, Livre I, Titre V : Du Mariage, 1804, σ. 39-56). Άλλοι σύγχρονοι επικριτές, πολύ οξύθυμοι απέναντι στο Ισλάμ, θα εστιάσουν σε αυτό το ζήτημα ανάγοντας το όλο όραμα του Ισλάμ στην εικόνα ενός προφήτη που υποτίθεται ότι είναι βάρβαρος επειδή παντρεύτηκε ένα εννιάχρονο κορίτσι. Χωρίς να δικαιολογούμε τέτοια απαράδεκτα έθιμα, θα πρέπει ίσως να θυμηθούμε ότι κατά τον Μεσαίωνα ορισμένοι από τους επιφανέστερους βασιλείς της Γαλλίας, για να μην πάμε αλλού, παντρεύτηκαν πολύ μικρά κορίτσια. Τι να πούμε για την πρώτη αρραβωνιαστικιά του βασιλιά Λουδοβίκου του 15ου, την ινφάντα Mαρία-Άννα-Βικτορία της Ισπανίας, η οποία ήταν μόλις τριών ετών; Ή τον Λουδοβίκο τον 11ο, ο οποίος παντρεύτηκε τη Μαργαρίτα της Σκωτίας, κόρη του Ιακώβου Α΄ της Σκωτίας, σε ηλικία έντεκα ετών;

[ii] Ο Δρ Μαχμούντ ελ-Ακάντ (διάσημος Αιγύπτιος συγγραφέας και φιλόσοφος που πέθανε το 1964) πιστεύει ότι η Αϊσε πρέπει να ήταν περίπου 15 ετών όταν παντρεύτηκε τον προφήτη (στο «asedika bint assedik», Εκδόσεις nahdat misr, 2005, σ. 46-47. Βλέπε επίσης, σχετικά με το θέμα αυτό, Mohammed Hassan Badreddine: « Aicha, oum al mu’minin: bayna khayal elrou’ya wa waq’I elhayat”; baht muhakam, Centre de recherches en Islam, 15 Δεκεμβρίου 2016, Mominun without Borders (καλά τεκμηριωμένο άρθρο με χρονολόγιο όλων των ημερομηνιών)- και Dr Suhaila Zin el-Abidin Hammad (Σαουδαράβισσα συγγραφέας και θεολόγος), Άρθρο περί του γάμου ανηλίκων, στο: http://dr-suhaila-z-hammad.blogspot.com/2013/02/2.html.

[iii] Ibn Hicham, Tahdib sira ibn Hicham, Arissala 1992, Βηρυτός, σ. 48.

[iv] Tabariî, tarikh al umam wa almuluk, Bayt al afkar, Aμμάν, Ιορδανία, σ. 340.

[v] Βλ. το συμπέρασμα της λεπτομερούς ανάλυσης του θέματος αυτού από τον Mohammed Hassan Badreddine, ό.π.

[vi] Μεταξύ των αρχαίων θεολόγων που έχουν γράψει ένα κριτικό έργο για το Sahih al-Bukhari είναι, για παράδειγμα, ο ιμάμης ibn Hajjar al-Askalani, στο έργο του Fath al–bari‘ bi charh sahih al–Bukhari– Dar al-Rayane li-thurat, 1986, και ο ιμάμης Abu al-Hassan Adaraktani στο έργο του που ασκεί κριτική στα χαντίθ, Sunan al–daraktani (Ryad, Dar al-ma’uid, 2001). Μεταξύ των συγχρόνων, μπορούν να αναφερθούν δύο: Al-Albani, Silsilatu al-ahadith al-da’ifa (Ryad, Maktabat al-ma’arif, 2008), και Sheikh Mohammed al-Ghazali, Al-Suna al-nabawiyya bayna ahl al-fiqh wa ahl hadith (Κάιρο, Dar al-Shuruq, 1989).

Η Asma Lamrabet γεννήθηκε στο Ραμπάτ του Μαρόκου. Σήμερα εργάζεται ως βιολόγος στο νοσοκομείο Avicenne στο Ραμπάτ. Για αρκετά χρόνια (από το 1995 έως το 2003) εργάστηκε ως εθελόντρια γιατρός σε δημόσια νοσοκομεία στην Ισπανία και τη Λατινική Αμερική, ιδίως στο Σαντιάγο της Χιλής και στην Πόλη του Μεξικού. Πρώτη δημοσίευση: Aicha mariée au prophète de l’islam (PBL) à l’âge de neuf ans ? Μετάφραση: Α.Γ. Παραλείφθηκαν ορισμένες φράσεις και υποσημειώσεις.