του Άκη Γαβριηλίδη

Πώς ξέρουμε αν ένας καλλιτέχνης είναι σπουδαίος και τα έργα του άξια επαίνου; Το έδαφος του ερωτήματος αυτού είναι ολισθηρό, η απάντηση εξαρτάται από πολλούς άυλους και ενδεχομενικούς παράγοντες και δεν υπάρχουν πολλοί ασφαλείς μπούσουλες για να προσανατολιστούμε.

Στην ελληνική κοινωνία, ένα πολύ βολικό τέτοιο κριτήριο είναι η ικανότητά του να προλέγει το μέλλον. Η οποία είναι επίσης άυλη, αλλά κατά έναν τρόπο θεωρείται συχνά ως ένα χειροπιαστό και ελέγξιμο επίτευγμα.

Μία συνήθης έκφραση επαίνου για έναν σημαντικό καλλιτέχνη είναι ότι βρίσκεται μπροστά απ’ την εποχή του. Αν πάρουμε αυτόν τον έπαινο λίγο πιο κυριολεκτικά απ’ ό,τι χρειάζεται, οδηγούμαστε στην εικόνα του καλλιτέχνη-προφήτη.

Συχνά οι άνθρωποι οδηγούνται σε μικρές ή μεγαλύτερες διαστρεβλώσεις ή «δημιουργικές λογιστικές» με το περιεχόμενο του έργου τού εκάστοτε καλλιτέχνη προκειμένου να πείσουν, και να πειστούν, ότι πράγματι προείδε το μέλλον. Θα αναφέρω δύο τέτοια παραδείγματα αντί πολλών δυνατών. Ένα αρκετά διασκεδαστικό είναι ο Γεώργιος Σουρής, γύρω από τον οποίο την περασμένη δεκαετία είχε πλαστεί με διαδοχικές διολισθήσεις ο μύθος ότι, ούτε λίγο ούτε πολύ, «είχε προβλέψει την ελληνική χρεοκοπία». Η πρόβλεψη αυτή υποτίθεται ότι βρίσκεται διατυπωμένη στο ποίημα «Ποιος είδε», το οποίο όμως επ’ ευκαιρία είχε «επαυξηθεί», άγνωστο από ποιον, με κάποιες επιπλέον στροφές, άγνωστης προέλευσης αλλά σίγουρα μεταγενέστερες, το δε υποτιθέμενο «ποίημα του Σουρή» που προέκυψε έτσι είχε μελοποιηθεί –και μάλιστα πάνω από μία φορές. Σχετικά είχε γράψει ο Νίκος Σαραντάκος, αλλά και εγώ στο βιβλίο μου Εμείς οι έποικοι.

Σε ένα άλλο βιβλίο μου, εκείνο για τον (Ασιάτη) Σεφέρη, ανέλυα έναν άλλο μύθο που έχει δημιουργηθεί και επαναλαμβάνεται και από σοβαρούς μελετητές του έργου του Βουρλιώτη ποιητή, ότι αυτός, με τη δήλωσή του εναντίον της δικτατορίας του 1969, δήθεν «προβλέπει την τραγωδία της Κύπρου». Αν κανείς διαβάσει με στοιχειώδη προσοχή την ίδια τη δήλωση, καθώς και όλα τα περικείμενα αυτής, είναι πολύ απλό να δει ότι η «τραγωδία» για την οποία μιλά δεν έχει καμία σχέση με την Κύπρο· είναι ένας δεύτερος ελληνικός εμφύλιος. Ο οποίος τελικά δεν επήλθε, ευτυχώς· χωρίς εξ αυτής της διάψευσης ο Σεφέρης να γίνει χειρότερος ποιητής.

 

Ας περάσουμε όμως σιγά σιγά και στις κυριολεκτικές τραγωδίες.

Μιλώντας για προφητείες, η πιο ασφαλής, και η πιο πειστική, είναι βεβαίως η πρόβλεψη ότι τα πράγματα θα πάνε άσχημα.

Όποτε και όπου να διαβάσει κανείς κάτι που (φαντάζεται ότι) προλέγει δυσμενείς εξελίξεις, είναι πολύ εύκολο να πειστεί ότι ο λόγος αυτός μιλά για τον ίδιο, ή έστω για κάτι που αναγνωρίζει. Διότι πάντοτε βρίσκει κανείς, στην αντίστοιχη πραγματικότητά του, κάτι με το οποίο να είναι δυσαρεστημένος.

Έτσι, στο εσωτερικό της ομάδας των καλλιτεχνών-προφητών, έξτρα πόντους κερδίζουν οι μάντεις κακών.

Ακόμα ένα επιπλέον μπόνους κερδίζουν όσοι εξ αυτών (γίνει πιστευτό ότι) συνδέουν αυτή την κακή εξέλιξη με την άφρονη, απερίσκεπτη, παρεκκλίνουσα κ.ο.κ. συμπεριφορά των πολιτικών ηγετών, σύσσωμου του έθνους, ή ακόμα και σύσσωμης της ανθρωπότητας. Για τη λογική αυτή, πρότυπο καλλιτέχνη συνιστά ο Ιερεμίας, και γενικώς οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης. Όποιος γενικώς θεωρηθεί ότι λέει στο ποίμνιό του: «Πήραμε στραβό δρόμο και θα το πληρώσουμε, ο Θεός/ η φύση θα μας τιμωρήσει».

Από τις ήδη ασφαλείς προφητείες κακών, η πιο ασφαλής είναι, βέβαια, ο θάνατος. Όποιος προλέγει τον θάνατο, είναι σίγουρο ότι, αργά ή γρήγορα, θα πέσει μέσα. Για το μοντέλο του καλλιτέχνη-προφήτη, λοιπόν, η πολιτισμική δραστηριότητα οφείλει να είναι μια μελέτη θανάτου.

Πρβλ.:

Η ζωή είναι μια μικρή παρένθεση στη μεγάλη επικράτεια του θανάτου. Δεν είμαστε αθάνατοι, αλλά και να ήμασταν ο κόσμος θα ήταν ακόμα πιο κατεστραμμένος με αυτό το ανθρώπινο είδος το οποίο δεν εξελίσσεται. Είναι πρωταθλητής ο άνθρωπος στα λάθη. Βλέπεις την κατάντια, τη φτωχοποίηση και το αποτέλεσμά της, τη λουμπενοποίηση· έχει κατρακυλήσει ο κόσμος. (…) Λουμπενοποίηση σημαίνει εξαφάνιση κάθε είδους ηθικής, σεβασμού και πολλών αρχών που διέπουν την ανθρώπινη ύπαρξη. Είναι μια εποχή αποανθρωπισμού, έκπτωσης της ανθρώπινης ύπαρξης. Έχει την ευτέλεια ενός παλιοαντικειμένου ο άνθρωπος. Απ’ τη στιγμή που έχουν απωθηθεί αρχές και αξίες, ο καθένας μπορεί να είναι εύκολος στόχος[1].

Ποτέ δεν μιλάμε για τα τραύματά μας ή το θάνατο (…) όλος ο δυτικός πολιτισμός είναι εδραιωμένος πάνω στην ιδέα της αποφυγής του θανάτου. Η ζωή είναι μια παρένθεση μέσα στη μεγάλη επικράτεια του θανάτου[2].

Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι, για τα έργα που παράγει μια τέτοια δραστηριότητα, οι θαυμαστές τους το πρώτο και βασικό που βρίσκουν να πουν είναι ότι «Το τέλος είναι εδώ (και ο Αισχύλος το είχε προβλέψει)».

Ήταν ο Αισχύλος Εβραίος προφήτης;

Μπορεί και να ήταν, ή και να μπορεί να διαβαστεί έτσι. Δεν είναι αυτό το πρόβλημα.

Στη σύγχρονη κριτική κατά της ορθόδοξης εκκλησίας, υπάρχει και ένα ρεύμα «δωδεκαθεϊστικό» το οποίο καταγγέλλει γενικώς τον «Ιουδαιοχριστιανισμό» ως παραίτηση και παρέκκλιση από τις προαιώνιες ελληνικές αξίες, και δη την λατρεία του κάλλους, υπέρ της κακόγουστης «εβραϊκής μυθολογίας» και της καλλιέργειας της ενοχής. Δεν σκοπεύω να υιοθετήσω αυτόν τον μανιχαϊσμό. Ούτε άλλωστε και ο Αισχύλος, ο οποίος, στις Ικέτιδες, μας άφησε χωρία τα οποία ευνοούν μια ανάγνωση τύπου Μπερνάλ περί σημιτικής/ φοινικικής καταγωγής του ελληνικού πολιτισμού^[3].

Σε κείμενα τα οποία πιστώνουν σε μία παράσταση ότι «δονεί [sic –φαντάζομαι εννοεί «κλονίζει»] κάθε βεβαιότητα, κάθε καθησυχαστική πεποίθηση ως προς την αξία των επιτευγμάτων μας και ως προς την ακλόνητη στερεότητα του δημοκρατικού οικοδομήματός μας», ότι αναδεικνύει πώς «Κάναμε τόσο κόπο, στήσαμε τόσες άμυνες και τόσα οχυρά, αλλά τίποτε δεν εξασφαλίσαμε, κανένα από τα οράματά μας δεν υλοποιήσαμε: η βαρβαρότητα εξακολουθεί να κατοικεί στην καρδιά του πολιτισμού μας», αυτό που χτυπάει κυρίως στο μάτι είναι όλα αυτά τα επαναλαμβανόμενα πρώτα πληθυντικά πρόσωπα· αυτό το απροβλημάτιστο και αυτονόητο «εμείς/ μας», στο οποίο στριμώχνονται ουσιοκρατικά (και όχι λιγότερο εξελικτιστικά από τη λογική των συντηρητικών μελετητών του Αισχύλου) η αθηναϊκή και η σύγχρονη κοινοβουλευτική δημοκρατία, ο αρχαιοελληνικός και ο δυτικός πολιτισμός, τα δε ως ευθύγραμμη συνέχεια των μεν.

Ο θεωρούμενος και μεγαλύτερος Έλληνας φιλόσοφος είναι εκείνος που όρισε την σοφία ως μελέτη θανάτου. Δεν είναι αξιοπερίεργο ότι ο ίδιος συμμεριζόταν μία ενορατική-ιδεαλιστική σύλληψη για τον ποιητή (ως κάποιον «σαλό του θεού» ο οποίος ξεστομίζει λόγια που έρχονται από αλλού χωρίς να τα πολυκαταλαβαίνει) και ότι μισούσε την ποίηση –όπως άλλωστε και την δημοκρατία, της οποίας το «τέλος» αναδεικνύει ο Αισχύλος μέσω του Τερζόπουλου κατά την εξυμνητική κριτική που αναφέρθηκε προηγουμένως.

Ένας άλλος αρχαίος φιλόσοφος, και αυτός Έλληνας (αλλά Ασιάτης, όχι Ευρωπαίος), ο φιλόσοφος από τον οποίο υποστηρίχθηκε ότι ξεκινά το «υπόγειο ρεύμα του υλισμού της συνάντησης», ήταν εκείνος που υποστήριξε, αντίθετα, ότι ο θάνατος ουδέν προς ημάς. Και ένας άλλος, μεταγενέστερος φιλόσοφος, Εβραίος εκείνος (αλλά Εβραίος με παρέκκλιση), επίσης εκ των διαπρεπών μελών του προαναφερθέντος υπόγειου υλιστικού ρεύματος, ισχυρίστηκε ότι απέδειξε με γεωμετρικό τρόπο το εξής θεώρημα: «Ένας ελεύθερος άνθρωπος σκέπτεται λιγότερο από οτιδήποτε άλλο το θάνατο, η δε σοφία του είναι μελέτη όχι του θανάτου αλλά της ζωής».

Το να διακηρύσσει λοιπόν κανείς ότι η θεσμική ισορροπία που εγκαθιδρύεται στο τέλος της Ορέστειας οδήγησε σήμερα σε μαζικές δολοφονίες και, ταυτόχρονα, σε έναν πολιτισμό «αποφυγής του θανάτου», μπορεί να κλονίζει πολλές βεβαιότητες. Δεν κλονίζει όμως, αλλά αντίθετα προσυπογράφει, την βεβαιότητα περί τρισχιλιετούς συνέχειας. Δηλαδή τη βεβαιότητα ότι υπάρχει κάποιο πράγμα το οποίο ονομάζεται «δυτικός πολιτισμός» και το οποίο ξεκινά από την αρχαία Ελλάδα και φτάνει μέχρι τον σημερινό νέο θαυμαστό κόσμο.

Είναι όμως σίγουρο ότι υπάρχει; Κάποιοι στοχαστές εκτός του ευρωπαϊκού κανόνα (ή εντός/ εκτός), απορρίπτουν απερίφραστα αυτήν την βεβαιότητα. Το πιεστικό δίλημμα ότι οι μόνες μας επιλογές είναι είτε να χειροκροτήσουμε τον «δυτικό πολιτισμό», είτε να τον καταγγείλουμε επειδή «δεν μελετά το θάνατο» χαλαρώνει, έως εξαφανίσεως, εάν ξεκινήσουμε από την υλιστική οπτική ότι ούτε «δυτικός πολιτισμός» υπάρχει, ούτε «ο» θάνατος υπάρχει ώστε να τους μελετήσουμε, ούτε ο Θεός/ η φύση τιμωρεί. Μια οπτική η οποία δεν είναι «των Ελλήνων», ούτε «των Εβραίων», (ούτε «των Αράβων»), αλλά υπηρετήθηκε από τη σκέψη κάποιων ανθρώπων που ανήκαν –ή ανήκαν εν μέρει, κατά καιρούς- σε κάποιες από αυτές τις κοινότητες. Όπως και οι αντίθετες προς αυτή.

[1] Θεόδωρος Τερζόπουλος: «Η ζωή είναι μια μικρή παρένθεση στη μεγάλη επικράτεια του θανάτου», Athens Voice 22.02.2023.

[2] Θεόδωρος Τερζόπουλος: «Η ζωή είναι μια παρένθεση μέσα στη μεγάλη επικράτεια του θανάτου», Αθηνόραμα, 5 Μαΐου 2024. Όπως γίνεται αντιληπτό, πρόκειται για δύο τελείως διαφορετικές συνεντεύξεις, σε διαφορετικά έντυπα, δοσμένες σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, οι οποίες έχουν κοινή αυτή τη φράση –και το γεγονός ότι κάθε φορά το αντίστοιχο έντυπο την θεώρησε ως την σημαντικότερη και τη χρησιμοποίησε ως τίτλο.

[3] Στην αρχή της τραγωδίας αυτής, ο βασιλιάς του Άργους Πελασγός βλέπει στην ακτή πενήντα προσφυγοπούλες οι οποίες του ζητάνε προστασία επικαλούμενες το «Αργείον γένος» τους. Οι συγκεκριμένοι στίχοι περιέχουν τα λόγια τού Πελασγού, ο οποίος αρχικά απορρίπτει τον ισχυρισμό στη βάση ενός racial profiling:

Δείχνουν απίστευτα όσα λέτε, ξένες,

πως η γενιά σας από δω κρατάει.

Μοιάζετε πιότερο με τις γυναίκες

της Αφρικής και διόλου με τις ντόπιες.

Ο Νείλος θα μπορούσε τέτοια φύτρα

να θρέφει, ή με Κυπρέικο χαρακτήρα

θα ’λεγα πως τεχνίτες άντρες όμοιες

μ’ εσάς χαράξαν θηλυκές μορφές. Ακόμη

και στις Ινδίες ακούω που γειτονεύουν

με τους Αιθίοπες, γυναίκες τέτοιες

καβάλα σε καμήλες να πηγαίνουν [νομάδας ἱπποβάμοσιν].

Και με τις κρεοφάγες και παρθένες

πολύ θα σας παρόμοιαζα Αμαζόνες,

αν είχατε ζωστεί με τόξα. Τώρα

θέλω να μάθω τούτο ακούγοντάς σας,

πώς είναι η ρίζα της γενιάς σας από το Άργος
(Στ. 268-280, μετ. Τάσου Ρούσσου, Κάκτος 1992 σ. 53).