του Άκη Γαβριηλίδη

Εδώ και χρόνια έχουμε εξοικειωθεί με την ιδέα ότι τα τραγούδια, ιδίως τα ποπ τραγούδια, ακόμη ιδιαίτερα τα τραγούδια που προορίζονται για τον διαγωνισμό της Ευρωπαϊκής Ραδιοτηλεοπτικής Ένωσης, δεν τα ακούμε μόνο αλλά και τα βλέπουμε· μεταξύ άλλων σε βίντεο.

Λιγότερο διαδεδομένη είναι η πρακτική να προστίθενται σε αυτό το οπτικό μέρος κείμενα, γραμμένες λέξεις ή φράσεις, όπως συνέβαινε στις ταινίες του Ζαν-Λυκ Γκοντάρ, τα οποία κομίζουν νέα στοιχεία σε σχέση με όσα είχαμε δει ή ακούσει μέχρι τότε.

Η πρακτική αυτή ακολουθείται στο βίντεο που δόθηκε στη δημοσιότητα για το «Ζάρι» με την Μαρίνα Σάττι. Στο τελευταίο του πλάνο, όπου απεικονίζεται η Ακρόπολη της Αθήνας, επιπροστίθεται μια διαφάνεια η οποία περιέχει ένα κείμενο γραμμένο –με χαρακτήρες χειρόγραφους και όχι από κάποια έτοιμη γραμματοσειρά- σαν καρτ-ποστάλ. Το εξής:

Dear Europe,

I am sending you much love from Greece, the birthplace of democracy, philosophy, philoxenia and a bunch of other long words.

See you soon in Malmö.

Filakia, Marina Satti

xoxo

Ακολουθεί το σύμβολο μιας καρδιάς που τη διαπερνά ένα βέλος.

Αυτή η ακροτελεύτια καρτ-ποστάλ μπορεί άραγε να θεωρηθεί μέρος του τραγουδιού ως κειμένου;

Από μια άποψη ναι, από μια άλλη όχι. Είναι μέρος του βίντεο. Δεν είναι μέρος των στίχων του τραγουδιού, αλλά φαίνεται να συνομιλεί με αυτούς, να τους προεκτείνει ή να τους σχολιάζει ως υστερόγραφο, όντας ταυτόχρονα μέσα και έξω.

Οι στίχοι αυτοί είναι διατυπωμένοι στο δεύτερο πρόσωπο, μέσα δε απ’ αυτούς η τραγουδίστρια απευθύνεται σε κάποια ύπαρξη προς την οποία δηλώνει ότι τρέφει έντονα –αν και αντιφατικά, όπως συμβαίνει με τις μεγάλες αγάπες- αισθήματα. Με βάση τις συμβάσεις του είδους, το προφανές θα ήταν να θεωρήσουμε ότι απευθύνεται σε κάποιον εραστή (ή πρώην/ παρά λίγο/ υποψήφιο κ.ο.κ. εραστή). Το γραπτό που επιπροστίθεται στα λίγα τελευταία δευτερόλεπτα υπονομεύει αυτή την προφάνεια, καθώς μας προσανατολίζει –τουλάχιστον όσους από εμάς το προσέξουμε και του δώσουμε σημασία- να θεωρήσουμε ότι αυτή η επιχείρηση γοητείας δεν έχει ως αντικείμενο κάποιο άτομο με σάρκα και οστά, αλλά μία γεωγραφική περιοχή (ή μάλλον την προσωποποίηση της αφηρημένης ιδέας της): την «Ευρώπη», την οποία η τραγουδίστρια, υπογράφοντας με το ονοματεπώνυμό της, υπόσχεται να «δει στο Μάλμο».

Την απεύθυνση προς την «Ευρώπη», ή πάντως προς τους τουρίστες που έρχονται στην Ελλάδα, υπηρετεί και το οπτικό –μη λεκτικό- κείμενο του βίντεο, το οποίο δεν έχει καμία σχέση με κάποια ερωτική ιστορία, αλλά μόνο με την εμπειρία όσων επισκέπτονται την Αθήνα για να την θαυμάσουν.

Ο Λακάν μάς διαβεβαίωνε ότι το γράμμα πάντοτε φτάνει στον προορισμό του· ο Ντερριντά, πάλι, (στον οποίο οφείλουμε και έναν πρωτότυπο προβληματισμό για το αν το κάδρο ανήκει στον πίνακα ή όχι, αλλά επίσης –και κυρίως- για το ζήτημα της φιλοξενίας), σε ένα σχετικό του βιβλίο το οποίο αναφέρει στον τίτλο του και τον Σωκράτη, εξέφραζε αμφιβολίες για το αν αυτό καταλαμβάνει και τις καρτ ποστάλ.

Εν προκειμένω, ποιο μήνυμα φτάνει, και σε ποιον;

Έχουμε κάθε λόγο να θεωρήσουμε ότι το μήνυμα που στέλνει η Μαρίνα Σάττι είναι ένα δημόσιο μυστικό όπως εκείνα του Μακιαβέλλι[1]. Έχουμε να κάνουμε με μια δημόσια –και μάλιστα διεθνή- θεατρικού τύπου επιτέλεση, το περιεχόμενο της οποίας μπορεί να αποκτήσει διάφορα νοήματα ανάλογα με τα διάφορα κοινά στα οποία φτάνει.

Το κλείσιμο ενός θεάματος/ ακροάματος είναι συνήθως το πιο φορτισμένο και σημαίνον τμήμα του. Το κλείσιμο του «Ζαριού» είναι ταυτόχρονα και ένα κλείσιμο του ματιού, το οποίο θεωρώ ότι σαφώς υπαινίσσεται την πασίγνωστη σκηνή με την οικογένεια του Γκας Πορτοκάλος από τον «μεγάλο χοντρό ελληνικό γάμο» της (όπως ήταν ο τίτλος στο αγγλικό πρωτότυπο)· πάντως σαφώς αναφέρεται στην ίδια τάση των Ελλήνων να επαίρονται για τις πολλές λέξεις που (φαντάζονται ότι) έχουν δανειστεί όλες οι γλώσσες του κόσμου από την «δική τους». Ο τρόπος με τον οποίο αναφέρεται το μήνυμα της καρτ ποστάλ σε αυτό το φαινόμενο είναι σαφώς αποστασιοποιημένος, αν όχι κοροϊδευτικός. Η επιλογή των τριών λέξεων, ή μάλλον ειδικά της τρίτης, δεν είναι καθόλου προφανής, αντίθετα είναι κάπως αξιοπερίεργη· η philoxenia είναι αμφίβολο αν μπορεί καν να θεωρηθεί αγγλική λέξη (περισσότερο απ’ ό,τι τα Kyrie, eucharistia, cryptoplethorists κ.λπ. του Ξενοφώντος Ζολώτα).

Το κυριότερο όμως είναι ότι η επίκληση αυτού του bunch of long words συνιστά μια επιτελεστική αντίφαση αν ληφθεί υπόψη ότι έρχεται στο τέλος ενός τραγουδιού που έχει ως τίτλο το ζάρι. Δηλαδή μία λέξη δισύλλαβη, η οποία δεν έχει ως birthplace την Ελλάδα αλλά είναι αραβικής προέλευσης (όπως εν μέρει και η ίδια η hyphenated ελληνοσουδανέζα Μαρίνα).

Με βάση τα ανωτέρω, είναι άραγε κατάλληλο να μας αντιπροσωπεύσει ένα τέτοιο τραγούδι;

Η δική μου προσέγγιση είναι ότι όχι, δεν είναι κατάλληλο, ούτε και είναι απαραίτητο να συμβαίνει κάτι τέτοιο.

Το Ζάρι δεν είναι ένα pars totalis που προορίζεται να δώσει μια πιστή εικόνα για το σύνολο από το οποίο αποσπάστηκε, ή ένα σημαίνον που εκπροσωπεί/ αναπαριστά (représente) ένα υποκείμενο για κάποια άλλα υποκείμενα. Κανείς άλλωστε δεν περιμένει να μάθει τι είναι η Ελλάδα και ποια τα πολιτιστικά της επιτεύγματα από ένα ποπ τραγούδι.

Πολλοί/-ές έκριναν ότι το τραγούδι αυτό είναι «κενό περιεχομένου». Ίσως έχουν δίκιο. Αλλά αυτό δεν κλείνει το ζήτημα. Το κρίσιμο είναι ότι η κενότητα του σημαίνοντος είναι παραγωγική, διότι δίνει λαβή σε ολοένα και περισσότερους λόγους οι οποίοι προσπαθούν να το επενδύσουν ο καθένας με ένα «οριστικό» αλλά, εξ αυτού του λόγου, διαρκώς αναβαλλόμενο νόημα.

Οπότε, αυτό το θέαμα/ ακρόαμα, το κυρίως περιεχόμενο και το περίβλημά του, ή η σχέση/ μη σχέση μεταξύ των δύο, δεν ανάγεται τόσο στην εκπροσώπηση όσο στην ηγεμονία.

Όπως είναι και εύλογο με βάση τον μακιαβελικό χαρακτήρα του.

[1] Βλ. σχετικά: Τζέιμς Μαρτέλ, Οι δημόσιες συνωμοσίες του Mακιαβέλλι, Τοποβόρος Αθήνα 2021· επίσης, Νικκολό Μακιαβέλλι – Περί συνωμοσιών.

Πρώτη δημοσίευση: Εστία, Κυριακή 31-3-24.