των Εμβρόντητων Γλωσσολόγων

Εμείς που υπογράφουμε αυτό το κείμενο, γλωσσολόγοι από τη Γαλλία, το Βέλγιο, την Ελβετία και τον Καναδά, είμαστε πραγματικά εμβρόντητοι που στα σχολικά προγράμματα σπουδών και τον χώρο των ΜΜΕ κυκλοφορούν τόσο πολλές εσφαλμένες ιδέες γύρω από τη γαλλική γλώσσα, ενώ συναντάμε ελάχιστες αναφορές στα πιο στοιχειώδη κεκτημένα της επιστήμης μας. Οι αξιολογικές τοποθετήσεις, που επισημαίνουν το υποτιθέμενο «ορθό», κατακλύζουν τον σύγχρονο έντυπο και ηλεκτρονικό χώρο, προκαλώντας τη συρρίκνωση κάθε στοχασμού γύρω απ’ τη γλώσσα σε μια απλοϊκή αναζήτηση τύπων χωρίς σφάλμα. Αυτό όμως που διαφοροποιεί ένα σφάλμα από μια εξέλιξη, είναι η θέση που θα καταλάβει μακροπρόθεσμα στην πλειονοτική χρήση, τη δική σας, τη δική μας, που επικυρώνει την αλλαγή. Και η χρήση είναι κάτι που μελετάται με προσοχή.

Η συσσώρευση καταστροφολογιών γύρω από την τρέχουσα κατάσταση της γλώσσας μας έχει καταλήξει να μας εμποδίζει να κατανοήσουμε την τεράστια ζωτικότητά της, τη συναρπαστική και αέναη ικανότητά της να προσαρμόζεται στις αλλαγές, μέχρι και να μας εμποδίζει να πιστέψουμε στο μέλλον της! Είναι επείγον να απαντήσουμε σε όλα αυτά.

Η γαλλική γλώσσα είναι ένα θέμα που μας ενώνει και μας διαιρεί. Αυτό συμβαίνει με όλες τις γλώσσες του κόσμου: η γλώσσα είναι μια δύναμη. Όποιος κατέχει τη γλώσσα, μπορεί να ακουστεί, να έχει λόγο. Αλλά οι γλώσσες, αν μας επιτρέπουν να γράψουμε νόμους, υπόκεινται και οι ίδιες σε κανόνες.

Απ’ τη στιγμή που αρχίζουν το σχολείο, οι γαλλόφωνοι διατηρούν μία αμφίσημη σχέση με την ίδια τους τη γλώσσα· ανάμεσα στην αγάπη και το φόβο, τη δημιουργικότητα και τον καταναγκασμό. Οι κανόνες είναι βέβαια απαραίτητοι για να καταλαβαίνουμε ο ένας τον άλλο, αλλά στα γαλλικά έχουν ένα ιδιαίτερο βάρος: το βάρος του φόβου για το λάθος. Οι ερωτήσεις που μαθαίνουμε πρώτες-πρώτες να κάνουμε για τη γλώσσα συχνά αρχίζουν με τα: «Λέγεται αυτό; Είναι σωστό; Είναι γαλλικά;».

Ωστόσο, ο ορθός τύπος του σήμερα είναι συχνά το λάθος του χθες. Οι περισσότερες από τις εξελίξεις της γλώσσας μας στη διάρκεια της ιστορίας της συνδέονται με φωνητικές προσαρμογές, με αποκλίσεις ή εξομοιώσεις. Η ανάγκη γίνεται νόμος, και έτσι οι γλώσσες εξελίσσονται τείνοντας προς μια ορισμένη οικονομία ή αποβλέποντας στην αποτελεσματικότητα. Ως επί το πλείστον, οι συντμήσεις που υιοθέτησε η χρήση ανάγονται σε μια εποχή όπου η ίδια η ιδέα της νόρμας δεν ήταν αυτονόητη. Για να αναφέρουμε ένα μόνο παράδειγμα: η λέξη fromage [τυρί] προέρχεται από το ύστερο λατινικό formaticum. Άρα, από ετυμολογική άποψη ο ορθός τύπος είναι formage, όχι fromage. Χωρίς να παραμορφώνουμε αθέμιτα την ιστορία μας θα μπορούσαμε να πούμε ότι η τωρινή γαλλική είναι πρώτα απ’ όλα ύστερη λατινική, προφορική και τοπική, με «λάθη», και στη συνέχεια αρχαία γαλλικά.

Σχεδόν ποτέ δεν ακούμε στα μεγάλα ΜΜΕ κάτι σαν τα παρακάτω: Όχι, η γλώσσα δεν περιορίζεται στην ορθογραφία, η δε τροποποίηση της τελευταίας μπορεί να βελτιώσει το σύστημα γραφής μας χωρίς να πλήξει την πρώτη· τα σύγχρονα εργαλεία επικοινωνίας δεν φτωχαίνουν απαραίτητα τη σκέψη και είναι δυνατό να υποστηρίζουν νέες μορφές έκφρασης μεγάλου πλούτου· όσο κι αν ανταποκρίνονται σε μια ορισμένη μόδα, οι αγγλισμοί και άλλα δάνεια δεν θέτουν σε κίνδυνο τη γλώσσα μας· κανείς δεν «παραμορφώνει» τη γαλλική γλώσσα· όλοι οι άνθρωποι έχουν προφορά, ακόμα και στο Παρίσι· η μετοχή αορίστου με το βοηθητικό ρήμα avoir [έχω] τείνει να μένει αμετάβλητη στα σημερινά γαλλικά, και τόσα άλλα πράγματα που οι επιστήμονες της γλώσσας έχουν φέρει στο φως.

Από την άλλη, ακούμε συχνά, χωρίς αντίλογο, αναλήθειες ή ψευδο-θεωρίες περί γλώσσας που ως μόνο στήριγμα έχουν την διαίσθηση όσων τις εξαγγέλλουν ή τις επαναλαμβάνουν, χωρίς να καταθέτουν καμία ερευνητική εργασία που να τις στοιχειοθετεί. Το μεγάλο κοινό γνωρίζει κυρίως τις καθαρολογίες και την εν μέρει αυθαίρετη σχολική νόρμα· είναι καιρός να κάνουμε πιο προσιτή την έρευνα.

Το παρόν μανιφέστο έχει ως στόχο να συγκεντρώσει όλα όσα γίνονται ομόφωνα δεκτά από την επιστημονική κοινότητα. Ζητάμε απ’ όλους να αντιμετωπίζουν με επιφύλαξη τις πανταχού παρούσες αγορεύσεις που παίρνουν τις γραμματικές και τα λεξικά ως αιώνιους νόμους χαραγμένους σε μαρμάρινες πλάκες.

(…)

3. ΤΑ ΓΑΛΛΙΚΑ ΔΕΝ «ΚΑΤΑΚΛΥΖΟΝΤΑΙ» ΑΠΟ ΕΙΣΒΟΛΗ ΤΩΝ ΑΓΓΛΙΚΩΝ

Επικρατούσα άποψη – Τα γαλλικά απειλούνται από τα αγγλικά. Όταν δανειζόμαστε μία λέξη, φτωχαίνουμε τη γλώσσα μας.

Παράθεμα: «Η γαλλική γλώσσα […] είναι έκθετη στον κίνδυνο να καταντήσει σάπια γαλλικά, κάτι σαν διάλεκτο της αγγλοσαξονικής αυτοκρατορίας». Alain Borer, Speak White, Tracts Gallimard 2021.

Spam, spoiler, dating, asap, lol! Τακτικά ακούμε στα ΜΜΕ καθαρολόγους να παραπονιούνται για φαινόμενα που εκείνοι αποκαλούν αγγλισμούς: κατ’ αυτούς, η γλώσσα μας δέχεται εισβολή, απειλείται, καταστρέφεται από υπερβολική χρήση της αγγλικής, ή, κατ’ άλλους, μιας κακής αγγλικής (globish) και μιας κακής γαλλικής (franglais[1]). Ο ανησυχητικός αριθμός δανείων από τα αγγλικά εμφανίζεται ως σημάδι ήττας, υποταγής, επικείμενης θανάτωσης των γαλλικών.

Οι καθαρολόγοι χρησιμοποιούν λέξεις που προκαλούν φόβο (εισβολή, απειλή), περιγράφοντας τις γλωσσικές ανταλλαγές με πολεμικούς όρους: σαν σε αυτές να υπάρχει ένας νικητής και ένας νικημένος. Όσες και όσοι μελετούν τη γλώσσα απροκατάληπτα εμφανίζονται στην καλύτερη περίπτωση ως πρόβατα, στη χειρότερη ως δωσίλογοι που επιταχύνουν το τέλος των γαλλικών όπως θα έπρεπε να μιλιούνται. Πρώτοι απ’ όλους οι γλωσσολόγοι εγκαλούνται να μην αρκούνται στην περιγραφή, αλλά να υποδεικνύουν, να λένε πώς πρέπει να μιλάμε και να αντιστεκόμαστε γαλλιστί.

FRANGLAIS ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Το πρόβλημα είναι ότι οι έννοιες που ανεμίζουν ως λάβαρα οι καθαρολόγοι, και ιδίως το franglais, δεν έχουν καμία επιστημονική βάση. Καταλαβαίνουμε βέβαια τι θέλουν να πουν με αυτόν τον όρο όσοι τον καταγγέλλουν: ένα είδος ανάμιξης των αγγλικών και των γαλλικών, η οποία γίνεται αντιληπτή ως γλωσσική τερατογένεση. Ενίοτε υπάρχουν γλώσσες που αναμιγνύονται υπό ιδιαίτερες ιστορικές συνθήκες, δημιουργώντας νέες γλώσσες· πρόκειται για τις κρεολές, οι οποίες γίνονται μητρικές γλώσσες νέων γενεών και ενδέχεται να γίνουν μέχρι και επίσημες γλώσσες. Δεν είναι καθόλου τέρατα.

Στα γαλλικά, υπάρχουν λεξιλογικά δάνεια, σύμφωνα με μια αργή, βαθμιαία διαδικασία οικειοποίησης. Στο «Je ne vais pas spoiler ta série», το spoiler δεν είναι αγγλικό ρήμα: είναι ένα γαλλικό ρήμα της πρώτης κλίσης, που λήγει σε –er[2]. Και κυρίως: ρωτήστε έναν αγγλόφωνο αν αναγνωρίζει το «δικό του» ρήμα όταν το προφέρει ένας γαλλόφωνος. Ήδη ο τρόπος με τον οποίο προφέρεται το έχει καταστήσει άλλο. Πότε μία λέξη παύει να είναι αγγλική και γίνεται γαλλική; Το spoiler είναι άραγε πιο αγγλικό από το weekend; Το weekend έχει γίνει γαλλικό ουσιαστικό αρσενικού γένους, ενώ η αγγλική δεν γνωρίζει γραμματικά γένη. Η εθνικιστική ανάγνωση των λέξεων στερείται νοήματος, διότι αγνοεί την ιστορία της γλώσσας. Γεννιόμαστε μια δεδομένη στιγμή μέσα σε μία ή περισσότερες γλώσσες, ξεχνώντας ότι τις κληρονομούμε, ότι είναι το προϊόν μιας πλούσιας και σύνθετης πραγματικότητας, συγκροτημένης στο πέρασμα των αιώνων, της πραγματικότητας αυτού που συμβαίνει όταν κάποιες γλώσσες βρίσκονται σε επαφή.

ΔΥΟ ΓΛΩΣΣΕΣ-ΕΞΑΔΕΛΦΕΣ ΠΟΥ ΔΙΑΤΗΡΗΣΑΝ ΕΠΑΦΗ

Η αγγλική και η γαλλική είναι δύο γλώσσες εξαδέλφες που ανήκουν στη μεγάλη γλωσσική οικογένεια των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών. Όπως η ισπανική, η ιταλική, η γερμανική, η ρωσική, αλλά επίσης η περσική και η χίντι.

Μετά την ανάρρηση του Γουλιέλμου του Κατακτητή στον αγγλικό θρόνο, τον 11^ο αιώνα, οι δύο αυτές γλώσσες συγκατοίκησαν επί τρεις αιώνες και πλέον. Το τμήμα του λεξιλογίου της που η αγγλική γλώσσα δανείστηκε από την παλαιά γαλλική ή τη νορμανδική υπολογίζεται περίπου στο 50%. Αν θέλουμε οπωσδήποτε να χρησιμοποιήσουμε τον όρο franglais, αυτός θα ταίριαζε περισσότερο στα αγγλικά παρά στα γαλλικά! Έτσι το spoiler, για παράδειγμα, στην πραγματικότητα προέρχεται από το γαλλικό espoillier, εκ του λατινικού spoliare. Το «δικό μας» ρήμα spolier [λεηλατώ], συγγενές νοηματικά, δεν χρησιμοποιείται στο ίδιο συγκείμενο.

Εάν μια λέξη έρθει και μείνει, αυτό σημαίνει ότι μας προσφέρει κάτι (μια σημασιολογική απόχρωση, ένα συγκείμενο). Η γλώσσα έχει πρακτικό πνεύμα, δανείζεται για να πλουτίσει. Έτσι, το follower απαντά στα κοινωνικά δίκτυα, αλλά οι αθλητικοί σύλλογοι έχουν οπαδούς και τα περιοδικά συνδρομητές, όχι followers· το να κάνεις shopping δεν είναι το ίδιο με το να κάνεις τα ψώνια. Ακόμα και στον Καναδά, όπου οι γαλλόφωνοι είναι οι πλέον εκτεθειμένοι στα αγγλικά, η γλωσσολογική έρευνα δείχνει ότι η γλώσσα υποδοχής (η γαλλική) δεν έχει αλλοιωθεί από τα δάνεια, ότι ενσωματώνει και χωνεύει χωρίς πρόβλημα. Η επαφή μεταξύ των γλωσσών μοιάζει περισσότερο με ένα παίγνιο θετικού αθροίσματος παρά με πόλεμο: ό,τι «κερδίζει» η μία, η άλλη δεν το χάνει. Τόσο μάλλον που το λεξιλόγιο της καθεμιάς είναι απεριόριστο: οι λέξεις που προστίθενται (μέσω δανεισμού) δεν αντικαθιστούν τις υπάρχουσες λέξεις, απλώς επιτρέπουν να επιφέρουμε μία νοηματική απόχρωση.

Όλοι οι «βαρβαρισμοί» που καταγγέλλουν σκανδαλισμένοι οι καθαρολόγοι δεν είναι αντιπροσωπευτικοί των γαλλικών που μιλάνε οι περισσότεροι (ακόμα και οι νέοι), τα οποία ενσωματώνουν μόνο μία περιορισμένη δόση δανείων. Από γραμματική άποψη, αν εξαιρέσουμε μερικά σπάνια μεταφραστικά δάνεια και κάποιες περιπτώσεις όπου η σειρά των λέξεων έχει αντιστραφεί (π.χ. Montreux Jazz Festival αντί για «Φεστιβάλ τζαζ του Μοντρέ», ή άλλα σλόγκαν όπου το ζητούμενο είναι να τραβήξουμε την προσοχή), οι γλώσσες διατηρούν την ιδιαιτερότητά τους.

ΟΙ ΖΩΝΤΑΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ ΚΙΝΟΥΝΤΑΙ

Η ανάμιξη, η μη καθαρότητα είναι σημάδια ζωτικότητας για μια γλώσσα. Το χωριστό, το καθαρό, αντιστοιχούν σε μια πνευματική στάση, ένα ιδεώδες, μία γλώσσα απολιθωμένη σαν άγαλμα. Η γλώσσα ανανεώνεται πρώτα απ’ όλα επειδή ο κόσμος αλλάζει και πρέπει να τον ονομάσουμε, προς το καλύτερο ή το χειρότερο (το covid τι λέξη είναι; Αγγλική ή γαλλική;), αλλά επίσης από την ανάγκη για έκφραση, για παιγνίδι, για να κάνουμε χώρο στους νέους, τους άλλους, την ετερότητα. Πολλοί είναι οι αγγλισμοί οι οποίοι εκθρονίστηκαν. Τα δάνεια, εκνευριστικά ή συμπαθητικά, είναι συχνά εφήμερα.

Επιτροπές ορολογίας στη Γαλλία ή στο Κεμπέκ μοχθούν για να προτείνουν νέους όρους που να περιγράφουν νέες πραγματικότητες. Στα γαλλικά έχουμε τα ordinateur και confinement, εκεί που τα ιταλικά έχουν computer και lockdown. Οι γλωσσολόγοι παρατηρούν τη χρήση: κάποιες προτάσεις υιοθετούνται από τη χρήση (logiciel αντί για software), άλλες όχι (pourriel αντί για spam), κάποτε η χρήση διστάζει (divulgâcher αντί για spoiler). Είναι δυνατό να συνυπάρχουν περισσότεροι τύποι, με διαφορετικές σημασίες, και τότε μπορούμε να επιλέξουμε. Όπως η αγγλική, η οποία δανείστηκε τόσα και τόσα από την γαλλική και δεν έπαθε τίποτα, η γαλλική είναι ικανή να υποδεχθεί μια απειρία συνωνύμων.

Η ΑΓΓΛΙΚΗ ΩΣ ΔΕΣΠΟΖΟΥΣΑ ΓΛΩΣΣΑ

Ασφαλώς, σήμερα η αγγλική είναι Η δεσπόζουσα γλώσσα σε πλανητική κλίμακα, στο Διαδίκτυο ή στην αγορά των μεταφράσεων. Είναι η γλώσσα των πολυεθνικών, των επιχειρήσεων, μεγάλου μέρους της επιστήμης, αλλά επίσης των επιτυχημένων τραγουδιών και ταινιών. Τον 16^ο αιώνα, το κύρος στην Ευρώπη το σηματοδοτούσε η ιταλική, και κάποιος Ανρί Εστιέν κατήγγελλε το σνομπισμό και την ιταλομανία της βασιλικής αυλής της Γαλλίας. Μεταξύ του Μεσαίωνα και του 17^ου αιώνα, τα λατινικά ήταν η γλώσσα της επιστήμης και της κουλτούρας στην Ευρώπη, χωρίς αυτό να εμποδίσει τις εθνικές γλώσσες να επιβληθούν προοδευτικά και να εδραιωθούν, τόσο από νομική όσο και από πραγματική άποψη, ως επίσημες γλώσσες. Είναι δυνατό τα αγγλικά να οδηγηθούν να παίξουν το ρόλο των λατινικών σε παγκόσμια κλίμακα, σε έναν πολύγλωσσο κόσμο. Αλλά είναι επίσης δυνατό οι ελίτ κάποιας κουλτούρας να πάψουν να μεταδίδουν τη γλώσσα τους και να αρχίσουν να καταστέλλουν τη χρήση της, όπως συνέβη με τα οξιτανικά και τα πικαρδικά, που αντικαταστάθηκαν προοδευτικά από τα γαλλικά. Αυτό για το οποίο θα έπρεπε να συζητάμε είναι το καθεστώς των γλωσσών και της πολυγλωσσίας· όχι η αντιπαράθεση του spoiler προς το divulgâcher!

ΤΙ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ;

Μήπως να διδάσκαμε την ιστορία της γαλλικής και της αγγλικής γλώσσας, των λέξεων, την έννοια του συγκειμένου, της σημασιολογικής απόχρωσης; Μήπως να εξηγούσαμε ότι ο ανταγωνισμός μεταξύ των γλωσσών είναι ανταγωνισμός μεταξύ κοινωνικών ομάδων; Μήπως να ενθαρρύναμε τις μεταφράσεις (από τα γαλλικά στα αγγλικά και από τα αγγλικά στα γαλλικά) και την πολυγλωσσία, την προβολή ταινιών κυρίως στην πρωτότυπη γλώσσα τους στην τηλεόραση όπως και στον κινηματογράφο;

To παραπάνω κείμενο αποτελεί συνδυασμό χωρίων από την εισαγωγή, το σημείωμα του οπισθόφυλλου και ένα κεφάλαιο της συλλογικής έκδοσης (υπό μορφή μπροσούρας) Le français va très bien, merci (Τα γαλλικά είναι πολύ καλά στην υγεία τους, σας ευχαριστούν) που δημοσίευσε μία συλλογικότητα με την επωνυμία Les linguistes atterrées, εκδ. Tracts-Gallimard 2023. Επιλογή-μετάφραση-σημειώσεις: Α.Γ.

[1] Όπως λέμε greeklish.

[2] Το ίδιο επιχείρημα λειτουργεί για όλα τα ελληνικά ρήματα που σχηματίζονται με βάση μια αγγλική λέξη και την κατάληξη –άρω (σπαμάρω, σερφάρω κ.ο.κ.).