του Δημήτρη Δημούλη

Στις 24 Ιουλίου 2023 συμπληρώθηκαν 100 χρόνια από την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάνης. Ο κ. Γεραπετρίτης, δικηγόρος, καθηγητής συνταγματικού δικαίου και πολιτικός της Ν.Δ. δημοσίευσε την ημέρα αυτή επετειακό άρθρο, στο οποίο ανέφερε ως (μόνη) ιδιότητά του εκείνη του Υπουργού Εξωτερικών.

Το άρθρο έχει τον περίεργο τίτλο: «Η ατέρμονη αντιπαράθεση δεν μπορεί να είναι επιλογή». Πώς εμπνεύστηκε αυτό τον τίτλο ο κ. καθηγητής; Όλοι ξέρουμε ότι η ταξική αντιπαράθεση είναι ατέρμονη, ακριβώς όπως και η αντιπαράθεση του Ολυμπιακού με τον Παναθηναϊκό. Για να μη μιλήσουμε για την παροιμιώδη ατερμοσύνη του Μεσανατολικού και του Κυπριακού.

Το πιο περίεργο σημείο του άρθρου δεν είναι όμως ο τίτλος, αλλά η εξής παράγραφος:

«Για τη χώρα μας υπήρξαν και επώδυνες απώλειες, όπως ότι η Ανατολική Θράκη, η Ίμβρος και η Τένεδος περιήλθαν στην Τουρκία και ότι οριστικοποιήθηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, μια τόσο βίαιη πρακτική που έκτοτε ουδέποτε εφαρμόστηκε διεθνώς».

Η πρώτη επώδυνη απώλεια αφορά εδάφη που δόθηκαν στην Τουρκία με τη Συνθήκη της Λωζάνης. Ένας ψύχραιμος παρατηρητής θα έλεγε ότι και η Τουρκία είχε αντίστοιχες «επώδυνες απώλειες», διότι με τη Συνθήκη περιήλθε π.χ. στην Ελλάδα η Δυτική Θράκη, η Λέσβος και η Σάμος. Ο κ. Γεραπετρίτης δεν το λέει αυτό. Αναφέρεται σε «τεράστιες απώλειες και για τις δύο πλευρές» χωρίς να εξηγεί ποιες είναι. Γράφει δε ότι η Ελλάδα είχε «και επώδυνες απώλειες». Αλλά δεδομένου ότι το άρθρο υπογράφεται από τον Υπουργό Εξωτερικών της Ελλάδας, κατανοούμε το ότι λησμόνησε την οδύνη του αντισυμβαλλόμενου και σκέφτεται μόνο τη δική του.

Ας δούμε τη δεύτερη «επώδυνη απώλεια» της Ελλάδας: «οριστικοποιήθηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, μια τόσο βίαιη πρακτική που έκτοτε ουδέποτε εφαρμόστηκε διεθνώς».

Ήταν όντως επώδυνη απώλεια της Ελλάδας η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών; Θα εξετάσουμε εδώ τι απώλεσε η Ελλάδα και για ποιο λόγο το απώλεσε.

• Ποια ήταν η «οδυνηρή απώλεια» της Ελλάδας με την αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923;

Εκφρασμένη σε αριθμούς, η υποχρεωτική ανταλλαγή έπληξε τέσσερεις ομάδες ατόμων.[1]

1. 1.000.000 Έλληνες-Ορθοδόξους, Οθωμανούς υπηκόους, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Οθωμανική Αυτοκρατορία από την αρχή των βαλκανικών πολέμων ως τις αρχές του 1923. Η Συνθήκη οριστικοποίησε και επικύρωσε την εκδίωξή τους, με απώλεια ιθαγένειας και ακίνητης ιδιοκτησίας.
2. 200.000 Έλληνες-Ορθοδόξους, (πρώην Οθωμανούς και ήδη) Τούρκους υπηκόους, που απελάθηκαν με βάση τη Συνθήκη από το 1923 και μετά, χάνοντας επίσης την ιθαγένεια και την ακίνητη περιουσία τους.
3. 120.000 Τούρκους-Μουσουλμάνους, Έλληνες υπηκόους, που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την Ελλάδα από την αρχή των βαλκανικών πολέμων ως τις αρχές του 1923. Η Συνθήκη οριστικοποίησε και επικύρωσε την εκδίωξή τους, με απώλεια ιθαγένειας και ακίνητης ιδιοκτησίας.
4. 400.000 Τούρκους-Μουσουλμάνους, Έλληνες υπηκόους, που απελάθηκαν με βάση τη Συνθήκη από το 1923 και μετά, χάνοντας επίσης την ιθαγένεια και την ακίνητη περιουσία τους.

Ποιες από αυτές τις τέσσερις ομάδες έχει στο νου του ο κ. Γεραπετρίτης όταν λέει ότι η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών αποτέλεσε «επώδυνη απώλεια» για την Ελλάδα; Δεν νομίζουμε να εννοεί τις ομάδες 1 και 2, ήτοι τους Έλληνες-Ορθοδόξους που εκδιώχθηκαν από την Τουρκία και εγκαταστάθηκαν, στη μεγάλη τους πλειοψηφία, μόνιμα στην Ελλάδα. Αυτοί δεν απωλέσθηκαν, αλλά κυριολεκτικά κερδήθηκαν για την Ελλάδα. Ακόμη και εάν κάποιος ιστορικός επισημάνει τα οικονομικά και πολιτικά προβλήματα που δημιούργησε η έλευση αριθμού προσφύγων που έφτανε στο 20% του τότε πληθυσμού της χώρας, δεν μας φαίνεται πιθανό ο Υπουργός Εξωτερικών που είναι αρμόδιος και για τον απόδημο ελληνισμό να δημοσιεύει άρθρο, υπαινισσόμενος ότι οι «Μικρασιάτες και Πόντιοι αδελφοί μας» έκαναν τόσο κακό στην Ελλάδα, ώστε η άφιξή τους να συνιστά «επώδυνη απώλεια» εθνικών πόρων.

Απομένουν λογικά οι ομάδες 3 και 4, ήτοι οι πάνω από μισό εκατομμύριο Έλληνες υπήκοοι μουσουλμανικού θρησκεύματος που ξεριζώθηκαν από την πατρική και μητρική τους γη λόγω της τρομοκρατικής δράσης Ελλήνων και Βουλγάρων ενόπλων και, ακολούθως, λόγω της απόφασης της Λωζάνης να εκδιωχθούν οι εναπομείναντες πλήν Δυτικής Θράκης. Θλίβεται άραγε ο κ. Γεραπετρίτης για το ότι χάσαμε Τούρκους-Μουσουλμάνους συμπολίτες; Εάν ναι, θα έπρεπε να το πει καθαρά: «Πόσο επώδυνο είναι που χάσαμε το 1923 τους Μουσουλμάνους συμπολίτες μας, μια δυναμική μειονότητα που ξεπερνούσε το 10% του πληθυσμού της χώρας και εάν είχε παραμείνει θα επιβεβαίωνε τη ρήση του Ελευθερίου Βενιζέλου ότι η Ελλάδα είναι ‘μουσουλμανική δύναμις’[2] με τζαμιά σε όλες τις πόλεις και με καμια τριανταριά μουσουλμάνους βουλευτές»;

Δεν νομίζουμε να μέμφεται το ελληνικό κράτος επειδή εκδίωξε τους Μουσουλμάνους πολίτες του το 1923. Εάν όμως ο κ. Γεραπετρίτης δεν θεωρεί απώλεια ούτε την απέλαση των Μουσουλμάνων ούτε την άφιξη των Ορθοδόξων, σε τι συνίσταται η «επώδυνη απώλεια» που προκάλεσε στην Ελλάδα η αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών;

Οι καχύποπτοι θα πούνε ότι ο κ. Γεραπετρίτης θεωρεί «επώδυνη απώλεια» την εκδίωξη των Ορθοδόξων από τη Μικρά Ασία, δηλαδή το ότι η Ελλάδα «απώλεσε» μια δυναμική μειονότητα σε τουρκικό έδαφος που θα της επέτρεπε να παίζει γεωπολιτικά παιγνίδια στον διαρρεύσαντα αιώνα ως προστάτης των Ορθοδόξων της Τουρκίας. Λυπάται για το ότι η Ελλάδα ηττήθηκε στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο, για το ότι, να το πούμε ωμά, «χάσαμε τη Σμύρνη». Και το κάνει με λογικές ακροβασίες και περιφράσεις σε ένα άρθρο που, κατά τα λοιπά, προτείνει στην Τουρκία «να βαδίσουμε με ειλικρίνεια και εντιμότητα τον δρόμο της ειρηνικής συνεργασίας».

Εμείς δεν είμαστε καχύποπτοι και ελπίζουμε ο κ. Γεραπετρίτης να δημοσιεύσει στο μέλλον άρθρο που να εξηγεί ποια ήταν η οδυνηρή απώλεια που υπέστη η Ελλάδα το 1923 από πληθυσμιακή άποψη.

• Ποιος ευθύνεται για την «οδυνηρή απώλεια» της Ελλάδας με την αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923;

Ο κ. Γεραπετρίτης ισχυρίζεται ότι με τη Συνθήκη της Λωζάνης «οριστικοποιήθηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών, μια τόσο βίαιη πρακτική που έκτοτε ουδέποτε εφαρμόστηκε διεθνώς». Εκείνο που «έκτοτε ουδέποτε εφαρμόστηκε διεθνώς» δεν ήταν η βίαιη εκδίωξη πληθυσμών. Όλοι ξέρουμε ότι η εθνοκάθαρση αποτέλεσε θλιβερό κανόνα στον 20^ο αιώνα ως τρόπος ομογενοποίησης των εθνικών κρατών.[3] Η μοναδικότητα της Συνθήκης της Λωζάνης έγκειται στο ότι η Ελλάδα, η Τουρκία και άλλα κράτη[4] κάθισαν για μήνες γύρω από τραπέζια διαπραγματεύσεων και τελικά αποφάσισαν ότι η «βίαιη πρακτική» της εκδίωξης πληθυσμών συνιστά έννομο τρόπο άρσης κρατικών συγκρούσεων και διέπλασαν το σχετικό κανόνα διεθνούς δικαίου. Η Συνθήκη της Λωζάνης έδωσε διεθνές κύρος στην ελληνοτουρκική συμφωνία ανταλλαγής πληθυσμών που υπογράφτηκε τον Ιανουάριο του 1923. Πρόκειται για τη νομιμοποίηση μιας βίαιης πρακτικής που συνυπέγραψε «Η Αυτού Μεγαλειότης ο Βασιλεύς των Ελλήνων» δια χειρός των πληρεξουσίων του Ελευθερίου Βενιζέλου και Δημητρίου Κακλαμάνου.[5]

Ποιος φταίει λοιπόν για την «οδυνηρή απώλεια» της Ελλάδας; Φταίει η ίδια Ελλάδα που επικύρωσε νομικά την εκδίωξη των Ορθοδόξων-Ελλήνων της Τουρκίας με αντάλλαγμα (ανταλλαγή γαρ…) την εκδίωξη Μουσουλμάνων-Τούρκων από το έδαφός της.

Εάν μας ζητηθεί να υποδείξουμε το άτομο που φέρει τη βασική ευθύνη για την «οδυνηρή απώλεια», αυτός είναι ο Ελευθέριος Βενιζέλος που επεξεργάσθηκε την ιδέα της αναγκαστικής ανταλλαγής στη δεκαετία του 1910, τη διαφήμισε σε ελληνικά και διεθνή fora και τελικά την επέτυχε στη Λωζάνη το 1923. Υπάρχει επ’ αυτού εκτενής βιβλιογραφία.[6]

Στο αρχείο Βενιζέλου βρίσκεται επιστολή που απέστειλε στις 17 Οκτωβρίου 1922 στο ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών, του οποίου προϊστατο ο καθηγητής Νικόλαος Πολίτης, επίσης φανατικός υποστηρικτής της αναγκαστικής ανταλλαγής πληθυσμών.[7] Ο Βενιζέλος γράφει ότι είναι αναγκαίο να εκδιωχθούν από την Ελλάδα όλοι οι «Τούρκοι», συμπεριλαμβανομένων των κατοίκων της Δυτικής Θράκης, για να διευκολυνθεί η εγκατάσταση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία (αξιοσημείωτο το ότι αποκαλεί «Τούρκους» τους Έλληνες υπηκόους μουσουλμανικού θρησκεύματος):

«Το έργον της αναγκαστικής απομακρύνσεως των Τούρκων εκ του Ελληνικού εδάφους πρέπει ν’ανατεθή από τούδε εις Επιτροπήν εμπιστευτικώς, διότι είναι ανάγκη να μη γνωσθή από τούδε η απόφασις ημών αύτη».[8] Και καταλήγει: «Είμαι διατεθειμένος να εμφανισθώ διεκδικών δημοσία την πατρότητα της ιδέας και υπερασπίζων το μέτρον».[9]

Αυτό συνέβη τελικά με τις ευλογίες της διεθνούς κοινότητας και με υπογραφή του ίδιου του Βενιζέλου. Οι Έλληνες νομικοί της περιόδου καταδίκασαν ομόφωνα την αναγκαστική ανταλλαγή. Την αποκάλεσαν εθνοκάθαρση, έγκλημα κατά της ανθρωπότητας και μεταχείριση των ανθρώπων ως ζώων που «ανταλλάσσονται». Δεν πρόκειται λοιπόν για «επώδυνη απώλεια» που υπέστη η Ελλάδα, αλλά για βαρβαρότητα που εμπνεύστηκαν και εκτέλεσαν οι ελληνικές αρχές με τη συμφωνία της Τουρκίας και άλλων κρατών.

Ο κ. Γεραπετρίτης ορθά γράφει ότι η υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών με διεθνή συνθήκη ήταν κάτι τόσο απεχθές που δεν ξανάγινε. Ούτε πριν ούτε μετά τη Λωζάνη. Δεν μας λέει όμως ότι αποφασίστηκε με πρωταγωνιστική δράση του Ελευθέριου Βενιζέλου και με στήριξη από το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών.

[1] Οι αριθμοί είναι προσεγγιστικοί και μάλλον χαμηλότεροι των πραγματικών. Βασική πηγή μας η μελέτη: Αλέξανδρος Πάλλης. Συλλογή των κυριωτέρων στατιστικών των αφορωσών την ανταλλαγήν των πληθυσμών και προσφυγικήν αποκατάστασιν μετά αναλύσεως και επεξηγήσεων. Αθήναι 1929, σελ. 4 και 13.

[2] «Η Ελλάς λοιπόν, οποίαν την ευχόμεθα και οποίαν βασίμως την προσδοκώμεν είνε προωρισμένη να καταστή ημέραν τινά και μουσουλμανική δύναμις». Ομιλία του Βενιζέλου το 1906. Αναφέρεται σε: Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης, Δημήτρης Χριστόπουλος. Από το πολυπολιτισμικό «μέγα όνειρον του Ελληνισμού» των αρχών του 20ού στην «πολυπολιτισμική πραγματικότητα» των αρχών του 21ου αιώνα. In: Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και οι συνταγματικές αναθεωρήσεις από το χθές στο σήμερα. Αθήνα: Σάκκουλας, 2008, σ. 168.

[3] Michael Mann. The Dark Side of Democracy. Explaining Ethnic Cleansing. New York: Cambridge University Press, 2004.

[4] Τη Συνθήκη της Λωζάνης υπέγραψαν: Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία, Ιαπωνία, Ελλάδα, Ρουμανία, Βασίλειο της Γιουγκοσλαβίας, Τουρκία. Ακολούθως προσχώρησαν μερικώς το Βέλγιο και η Πορτογαλία.

[5] Βλ την έκδοση: Πράξεις που υπογράφηκαν στη Λωζάννη στις 30 Ιανουαρίου και 24 Ιουλίου 1923. Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο 1992, σ. 10 και 100.

[6] Λεπτομερείς αναφορές σε: Dimitri Dimoulis, Soraya Gasparetto Lunardi. The Convention of Lausanne of 30-1-1923 as a violation of the Greek Constitution by two enemies of the Constitution: Eleftherios Venizelos and Nikolaos Politis (2023, υπό δημοσίευση). Βλ. τις αρχειακές έρευνες σε Matthew Frank. Making Minorities History: Population Transfer in Twentieth-Century Europe. Oxford: Oxford University Press, 2017, σ. 32-48.

[7] Politis Nicolas. Le transfert des populations. In: Politique étrangère, 5/2, 1940, σ. 83-94.

[8] http://www.venizelosarchives.gr/rec.asp?id=8848, σελίδα 3.

[9] http://www.venizelosarchives.gr/rec.asp?id=8848, σελίδα 4.