του Άκη Γαβριηλίδη

Στο πλαίσιο της συζήτησης που διεξάγεται στην Κύπρο με αφορμή το πολλοστό «σχέδιο επίλυσης του Κυπριακού», αλλά και ειδικότερα την καθιέρωση εορτασμού της επετείου μιας συλλογής υπογραφών του 1950 μετά από πρόταση των νεοναζιστών στην ελληνοκυπριακή βουλή (την οποία ψήφισαν τα άλλα κόμματα εκτός του ΑΚΕΛ), υποστηρίχθηκε πρόσφατα σε ηλεκτρονική ανάρτηση ότι Ο εθνομηδενισμός γεννά εθνικισμό. Ανάλογες «ερμηνείες», με διαφορετικές διατυπώσεις και αφορμές, έχουν υποστηριχθεί στο παρελθόν και στην Ελλάδα για την άνοδο της Χρυσής Αυγής και για συναφή φαινόμενα.

Στο παρόν σημείωμα θα αποδείξω γιατί η απόδοση του εθνικισμού στον «εθνομηδενισμό» είναι μια εξήγηση τελείως εσφαλμένη και πρωθύστερη, χωρίς την παραμικρή ερμηνευτική αξία.

Καταρχάς, για έναν βασικό λόγο που έχει να κάνει με την ορολογία.

Για το φαινόμενο του εθνικισμού και τις αιτίες του, εδώ και αρκετές δεκαετίες υπάρχει τεράστια συζήτηση και βιβλιογραφία διεθνώς.

Δεν μπορώ να ισχυριστώ ότι την έχω διαβάσει όλη. (Ούτε νομίζω ότι υπάρχει κανείς που να το έχει κάνει). Ωστόσο, πουθενά σε όσα κοίταξα δεν έχω δει το φαινόμενο αυτό να αποδίδεται στον … εθνομηδενισμό.

Αυτό φυσικά είναι απολύτως αναμενόμενο. Διότι ο ίδιος ο όρος «εθνομηδενισμός» δεν χρησιμοποιείται πουθενά ως θεωρητική έννοια. Ουσιαστικά είναι ανύπαρκτος σε οποιαδήποτε γλώσσα πλην της ελληνικής[1]. Και σε αυτήν άλλωστε δεν χρησιμοποιείται με αναλυτικές φιλοδοξίες αλλά μόνο ως πολεμικός χαρακτηρισμός και ως μέσο στιγματισμού.

Ας κάνουμε όμως τη χάρη στους «εθνοκατιστές» και ας μπούμε στον κόπο να εξετάσουμε την προβαλλόμενη επιχειρηματολογία τους. Ο «εθνομηδενισμός», ή, με μία άλλη, πιο λυρική διατύπωση, η «προσπάθεια πολτοποίησης της ταυτότητας ενός λαού», φέρεται ότι οδηγεί στον εθνικισμό διότι «γεννά θυμό» σε κάποιους ανθρώπους, και έτσι οι άνθρωποι αυτοί μέσα στο θυμό τους οδηγούνται να υιοθετήσουν εθνικιστικές απόψεις.

Με άλλα λόγια: για τον εθνικισμό φταίνε όσοι δεν είναι εθνικιστές, επειδή ερεθίζουν τα αισθήματα των άλλων και τους ανάβουν τα αίματα· όπως ας πούμε για τους βιασμούς φταίνε οι γυναίκες που ντύνονται προκλητικά.

Όπως η «εξήγηση» αυτή απλώς φυσικοποιεί τον σεξισμό χωρίς να εξηγεί απολύτως τίποτα, έτσι και το άρθρο του Χαλικιόπουλου είναι διάσπαρτο από εκφράσεις κατανόησης της «φυσικής αντίδρασης» των «λαών» απέναντι σε «κάποιες προσπάθειες επανεγγραφής [sic] της ιστορίας». Και ειδικότερα του ελληνοκυπριακού λαού απέναντι στον «στρεβλωμένο προοδευτισμό και διεθνισμό που καταλήγει σε φερετζέ του τουρκικού επεκτατικού εθνικισμού». Φυσικά υπάρχει ως φερετζές το disclaimer ότι αυτό που απορρίπτεται είναι ο «στρεβλωμένος» διεθνισμός, όχι ο «γνήσιος» για τον οποίο ο συγγραφέας δεν θα είχε καμία αντίρρηση. Μόνο που, για τη διάκριση του «γνήσιου» από τον στρεβλό, και τα κριτήριά της, δεν βρίσκουμε πουθενά καμία συζήτηση και καμία δέσμευση. Ο κάθε αναγνώστης μπορεί να συμπληρώνει το κενό με όσα έχει αυτός στο μυαλό του, και όλοι να φαντάζονται ότι συμφωνούν.

Πέρα όμως από την όποια ηθική ή πολιτική συμφωνία ή αποδοκιμασία, η απόδοση του εθνικισμού στον θυμό κατά των αντιεθνικιστών, στρεβλών ή μη, από επιστημολογική άποψη είναι μία μεγαλειώδης τρύπα στο νερό. Διότι απλώς μεταθέτει το ερώτημα χωρίς να το απαντάει.

Πραγματικά, σε ποιους άραγε προκαλεί «θυμό» η αντίθεση στον εθνικισμό; Η εξήγηση των εθνοκατιστών προϋποθέτει ως ήδη υπαρκτό αυτό του οποίου μας υπόσχεται να εξηγήσει τη γένεση. Ο εθνικισμός, μας λένε, προκύπτει επειδή ο Α, ο Β και ο Γ υποστηρίζουν δημόσια αντίθετες προς αυτόν θέσεις και αυτό ερεθίζει τα αισθήματα του Δ, του Ε και του Ζ. Όμως, τα αισθήματα αυτά ποιος τα παρήγαγε; Εάν ο Δ, ο Ε και ο Ζ δεν ήταν εθνικιστές ήδη πριν την δημόσια τοποθέτηση των Α, Β και Γ, τότε γιατί να ερεθιστούν από αυτή;

Ο εθνικισμός ως φαινόμενο υπάρχει εδώ και καμιά διακοσαριά χρόνια· ο λεγόμενος «εθνομηδενισμός», για όσους θεωρούν ότι υφίσταται, πάντως φαίνεται να έχει ύπαρξη περίπου είκοσι χρόνων, όχι παραπάνω. Δεν μπορεί λοιπόν να είναι αιτία ενός πράγματος που υπήρξε πριν απ’ αυτόν. Η ερμηνεία των εθνοκατιστών αποτελεί ταυτολογική λήψη του ζητουμένου: εξηγεί ένα φαινόμενο κυκλικά, μέσω του εαυτού του· έτσι το εμφανίζει ως αιώνιο, φυσικό και αναπόδραστο. Για να μην πούμε ότι αποτελεί μία μόλις συγκαλυμμένη απειλή ή αποθάρρυνση προς όσους σκέφτονται να αποδράσουν.

[1] Σε σχετική διαδικτυακή ανάρτηση από το 2010, με τον χαρακτηριστικό τίτλο Ποιός ΕΦΕΥΡΕ τη λέξη «ΕΘΝΟΜΗΔΕΝΙΣΜΟΣ»; – μια λέξη εντελώς ΑΝΥΠΑΡΚΤΗ στον υπόλοιπο πλανήτη, και στα πολλά σχόλια που ακολούθησαν, συζητήθηκε εξαντλητικά ακριβώς αυτό το θέμα, και μάλιστα κατατέθηκε μαρτυρία του Νίκου Σαραντάκου –η οποία απ’ όσο γνωρίζω δεν έχει μέχρι στιγμής διαψευσθεί- ότι τον όρο αυτό τον επινόησε «πριν από 10-12 χρόνια [σε σχέση με το 2010 προφανώς] ο Γιώργος Καραμπελιάς, (…) αν και το αντίστοιχο διεθνές-αγγλικό ethnonihilism είχε εμφανιστεί από το 1950 σε κείμενα σταλινικών θεωρητικών».