του Κάρλο Ροβέλλι

Η κβαντική θεωρία είναι ίσως η πιο επιτυχημένη επιστημονική ιδέα που υπήρξε ποτέ. Μέχρι στιγμής, δεν έχει αποδειχθεί εσφαλμένη ούτε μία φορά. Μας βοηθά να κάνουμε απίστευτες προγνώσεις, έχει αποσαφηνίσει τη δομή του περιοδικού πίνακα, τον τρόπο λειτουργίας του ήλιου, το χρώμα του ουρανού, τη φύση των χημικών δεσμών, το σχηματισμό γαλαξιών και πολλά άλλα. Οι τεχνολογίες που καταφέραμε να δημιουργήσουμε χάρη σ’ αυτήν κυμαίνονται από υπολογιστές μέχρι λέιζερ και ιατρικά όργανα.

Ωστόσο, έναν αιώνα μετά τη γέννησή της, κάτι παραμένει βαθιά αινιγματικό με την κβαντική θεωρία. Σε αντίθεση με τον επιφανή προκάτοχό της, την κλασική μηχανική του Νεύτωνα, δεν μας λέει πώς συμπεριφέρονται τα φυσικά συστήματα. Περιορίζεται απλώς να προβλέπει την πιθανότητα ότι ένα φυσικό σύστημα θα μας επηρεάσει με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Όταν για παράδειγμα εκτοξεύεται ένα ηλεκτρόνιο από τη μία πλευρά ενός τοίχου με δύο τρύπες, η κβαντική θεωρία μάς λέει πού θα καταλήξει στην άλλη πλευρά, αλλά αρνείται πεισματικά να μας πει από ποια τρύπα πέρασε. Αντιμετωπίζει οποιοδήποτε φυσικό σύστημα ως μαύρο κουτί: αν του κάνετε αυτό τώρα, θα αντιδράσει έτσι αργότερα. Τι συμβαίνει στο μεταξύ; Η θεωρία απλώς δεν μας το λέει.

Πολλοί επιστήμονες είναι ικανοποιημένοι με αυτό, άλλοι όμως αισθάνονται αμήχανα. Απ’ αυτούς, μερικοί κάνουν υποθέσεις: προβάλλουν περίπλοκες ιστορίες για μέρη της φύσης που είναι κρυμμένα από εμάς για πάντα, ή για πολλαπλά σύμπαντα στα οποία βασίζεται το τμήμα της πραγματικότητας που είναι ορατό σε μας. Άλλοι παραιτούνται από την ιδέα ότι η επιστήμη αφορά το τι «πραγματικά είναι» τα πράγματα: αφορά μόνο όσα μπορούμε να παρατηρήσουμε άμεσα.

Πρόσφατα, μια άλλη ιδέα άρχισε να γνωρίζει διάδοση. Ίσως δεν χρειάζεται να επινοήσουμε τίποτα για το τι κρύβεται πίσω από την κβαντική θεωρία. Ίσως η θεωρία αυτή πραγματικά μας αποκαλύπτει τη βαθιά δομή της πραγματικότητας, όπου μια ιδιότητα δεν είναι τίποτα περισσότερο από κάτι που επηρεάζει κάτι άλλο. Ίσως αυτό ακριβώς είναι οι «ιδιότητες»: τα αποτελέσματα διαδράσεων. Μια καλή επιστημονική θεωρία, λοιπόν, δεν πρέπει να αφορά το πώς «είναι» ή τι «κάνουν» τα πράγματα: θα πρέπει να αφορά το πώς επηρεάζουν το ένα το άλλο.

Η ιδέα φαίνεται ριζοσπαστική. Μας ωθεί να ξανασκεφτούμε την πραγματικότητα με όρους σχέσεων και όχι με όρους αντικειμένων, οντοτήτων ή ουσιών. Η σκέψη ότι αυτό ίσως είναι ό,τι μας λέει η κβαντική φυσική για τη φύση διατυπώθηκε για πρώτη φορά πριν από ένα τέταρτο του αιώνα. Για κάποιο διάστημα παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό απαρατήρητη, αλλά μετά αρκετοί μεγάλοι φιλόσοφοι την πρόσεξαν και άρχισαν να την συζητούν. Στις μέρες μας, το ενδιαφέρον για την ιδέα αυτή, που ονομάζεται σχεσιακή ερμηνεία της κβαντικής μηχανικής, αυξάνεται σταθερά. Είναι μια πιθανή λύση στο παζλ της κβαντικής θεωρίας: τα κβαντικά φαινόμενα τελικά δεν είναι παρά μία απόδειξη ότι όλες οι ιδιότητες είναι σχεσιακές.

Υπάρχει ένας εντυπωσιακά όμοιος ορισμός τού Είναι στη ρίζα της δυτικής φιλοσοφικής παράδοσης. Ο Σοφιστής του Πλάτωνος περιέχει την ακόλουθη φράση: «Οτιδήποτε διαθέτει κάποιο είδος δύναμης να επηρεάζει κάτι άλλο ή να επηρεάζεται από κάτι άλλο, έστω και μόνο για μια στιγμή, όσο ασήμαντη κι αν είναι η αιτία και όσο ασήμαντο κι αν είναι το αποτέλεσμα, έχει πραγματική ύπαρξη· και πιστεύω ότι ο ορισμός της ύπαρξης είναι απλώς η δράση [δύναμις]»[1]. Και στην ανατολική παράδοση, η κεντρική έννοια του βουδιστή φιλόσοφου Nāgārjuna για το «κενό» (śūnyatā) μας λέει ότι τίποτα δεν έχει ανεξάρτητη ύπαρξη: οτιδήποτε υπάρχει, υπάρχει χάρη σε κάτι άλλο, ως συνάρτηση ή σύμφωνα με την προοπτική αυτού του άλλου πράγματος.

Ίσως λοιπόν η ιδέα αυτή να μην είναι τελικά και τόσο ριζοσπαστική. Όλοι γνωρίζουμε ότι μια χημική ουσία ορίζεται από το πώς αντιδρά, ένα βιολογικό είδος ορίζεται σύμφωνα με τη θέση που καταλαμβάνει στη βιόσφαιρα και αυτό που μας καθορίζει ως ανθρώπινα όντα είναι οι σχέσεις μας. Σκεφτείτε ένα απλό αντικείμενο όπως ένα μπλε φλιτζάνι τσαγιού. Το ότι είναι μπλε δεν είναι μόνο ιδιότητα του φλυτζανιού: τα χρώματα συμβαίνουν στον εγκέφαλό μας ως αποτέλεσμα της δομής των υποδοχέων στον αμφιβληστροειδή των ματιών μας και ως συνέπεια των αλληλεπιδράσεων μεταξύ του φωτός της ημέρας και της επιφάνειας του φλιτζανιού. Το ότι είναι «ένα φλιτζάνι τσαγιού» αναφέρεται στην πιθανή λειτουργία του ως δοχείου από το οποίο πίνουμε: για έναν εξωγήινο που δεν ξέρει τι θα πει «πίνω τσάι», η ίδια η έννοια του φλιτζανιού είναι άνευ νοήματος. Επιπλέον, η σταθερότητά του ως αντικείμενο εξαρτάται από τη χρονική κλίμακα στην οποία το εξετάζουμε: αν υιοθετήσουμε μια ευρύτερη σκοπιά, είναι απλώς μια φευγαλέα συσσώρευση ατόμων. Και τα ίδια αυτά τα άτομα, είναι άραγε ανεξάρτητα στοιχεία της πραγματικότητας; Όχι, δεν είναι, όπως δείχνει η κβαντική θεωρία: ορίζονται από τις φυσικές τους αλληλεπιδράσεις με τον υπόλοιπο κόσμο.

Έτσι, η κβαντική φυσική μπορεί απλώς να είναι η συνειδητοποίηση ότι αυτή η πανταχού παρούσα σχεσιακή δομή της πραγματικότητας συνεχίζεται μέχρι το στοιχειώδες φυσικό επίπεδο. Η πραγματικότητα δεν είναι μια συλλογή πραγμάτων, είναι ένα δίκτυο διαδικασιών.

Αν αυτό ισχύει, νομίζω ότι φέρνει ένα δίδαγμα. Κατανοούμε την πραγματικότητα καλύτερα αν τη σκεφτούμε με όρους διαδράσεων, όχι ατόμων. Εμείς, ως άτομα, υπάρχουμε χάρη στις διαδράσεις στις οποίες μετέχουμε. Γι’ αυτό, στην κλασική θεωρία των παιγνίων, οι νικητές μακροπρόθεσμα είναι εκείνοι που συνεργάζονται. Πολύ συχνά μετράμε ανοήτως την επιτυχία με κριτήριο τις ατομικές τύχες ενός δρώντος. Αυτό είναι κοντόφθαλμο και ταυτόχρονα παράλογο. Παρανοεί την αληθινή φύση της πραγματικότητας και τελικά αυτοαναιρείται. Πιστεύω, για παράδειγμα, ότι κάνουμε διαρκώς αυτό το λάθος στη διεθνή πολιτική. Το να δίνουμε προτεραιότητα σε μία συγκεκριμένη χώρα, ή ομάδα χωρών, εις βάρος του κοινού καλού, είναι καταστροφικό λάθος. Οδηγεί στον όλεθρο του πολέμου και μας εμποδίζει να αντιμετωπίσουμε τις πραγματικές προκλήσεις τις οποίες όλη η ανθρωπότητα –ένας κόμβος στο δίκτυο της φύσης– αντιμετωπίζει ως σύνολο.

Ο Carlo Rovelli είναι καθηγητής φυσικής.

Πρώτη δημοσίευση: The big idea: why relationships are the key to existence

[1] Μεταφράζω με βάση την αγγλική απόδοση που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας. Στο πρωτότυπο το χωρίο αυτό έχει ως εξής: «τὸ καὶ ὁποιανοῦν τινα κεκτημένον δύναμιν εἴτ᾽ εἰς τὸ ποιεῖν ἕτερον ὁτιοῦν πεφυκὸς εἴτ᾽ εἰς τὸ παθεῖν καὶ σμικρότατον ὑπὸ τοῦ φαυλοτάτου, κἂν εἰ μόνον εἰς ἅπαξ, πᾶν τοῦτο ὄντως εἶναι: τίθεμαι γὰρ ὅρον ὁρίζειν τὰ ὄντα ὡς ἔστιν οὐκ ἄλλο τι πλὴν δύναμις» (Σοφιστής 247d-e).