του Άκη Γαβριηλίδη

 

Τις τελευταίες μέρες, διάβασα το βιβλίο  του Νίκου Βαφέα Από τον λιποτάκτη στον αντάρτη. Η «στάσις των ανυποτάκτων» στη Δυτική Κρήτη (1921-1922) (Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2022). Πρόκειται για ένα βιβλίο πολύ σημαντικό στο οποίο ελπίζω να αφιερώσω σύντομα αυτοτελές σημείωμα.

Η σημασία του αυτή έγκειται στο ότι φέρνει στο φως ένα τελείως άγνωστο περιστατικό από τον ελληνικό μεσοπόλεμο –ή μάλλον, ακριβώς, όχι ένα μόνο, αλλά πολλά τα οποία συνδέονται μεταξύ τους και για τα οποία οι περισσότεροι (ή τουλάχιστον εγώ) δεν είχαμε ποτέ ακούσει, ή αν είχαμε ακούσει δεν τα είχαμε ιδιαίτερα προσέξει ή συνδέσει μεταξύ τους. Έτσι, αποτελεί ακόμα έναν κρίκο σε μια αλυσίδα ιστορικών ερευνών που δημοσιεύονται τα τελευταία χρόνια για την περίοδο αυτή οι οποίες, χωρίς υπερβολή, θεωρώ ότι μας οδηγούν να πρέπει να ξανασκεφτούμε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την ιστορία του ελληνικού κράτους.

Αυτά όμως θα τα πούμε αναλυτικότερα αλλού. Ένα από αυτά τα αγνοημένα γεγονότα, που μας ενδιαφέρει σήμερα, είναι και το ότι το διάστημα 1920-22, δηλαδή το διάστημα κατά το οποίο ο ελληνικός στρατός ήλεγχε το βιλαέτι της Σμύρνης και διεξήγαγε επιχειρήσεις σε άλλα βιλαέτια με σκοπό … (με σκοπό τι άραγε; Να φτάσει στην Κόκκινη Μηλιά;), υπήρχε και δρούσε μία ομάδα ονόματι Εθνική Άμυνα Κωνσταντινουπόλεως, βασισμένη στο επιτυχημένο προηγούμενο της ομώνυμής της της Θεσσαλονίκης.

Όπως γράφει ο Βαφέας (σ. 135), η Ε.Α.Κ.

ήταν μια οργάνωση που συγκρότησαν στην Κωνσταντινούπολη –η οποία τότε βρισκόταν υπό τον στρατιωτικό έλεγχο των δυνάμεων της Αντάντ- ορισμένα εξέχοντα μέλη της τοπικής ελληνορθόδοξης αστικής κοινότητας από κοινού με βενιζελικούς αξιωματικούς που είχαν καταφύγει εκεί μετά την εκλογική ήττα της 1^ης Νοεμβρίου 1920. Ορισμένοι από τους αξιωματικούς αυτούς μετέβησαν στην Πόλη αφού προηγουμένως ετέθησαν εκτός στρατεύματος από την αντιβενιζελική κυβέρνηση των Αθηνών, ενώ άλλοι, όπως ο συνταγματάρχης Γεώργιος Κονδύλης, κατέφυγαν στην Κωνσταντινούπολη αφού ουσιαστικά λιποτάκτησαν από το μέτωπο (η υπογράμμιση δική μου).

Στην πράξη, αυτή η δεύτερη Ε.Α. δεν είχε τόσο θεαματική δράση όσο η πρώτη· κυρίως λειτούργησε ως λόμπυ. Υπό αυτή της την ιδιότητα, η βασικότερη επιτυχία της ήταν ότι συνέβαλε στην εκλογή του βενιζελικού –και Κρητικού την καταγωγή- Μελέτιου Μεταξάκη ως «οικουμενικού» Πατριάρχη.

Όπως φαίνεται, η εκλογή αυτή δεν ήταν ο τελικός σκοπός των συνωμοτών. Όπως έγραψε η εφημερίδα Εμπρός στις 28-11-1921, οι εξόριστοι αξιωματικοί τύπωσαν προκηρύξεις οι οποίες

κηρύττουν ότι η Κρήτη μετά των νήσων του Αρχιπελάγους, της Κων/πόλεως, της Θράκης και του Πόντου και της περιοχής της Σμύρνης θέλει αποσπασθή από το Ελληνικόν Βασίλειον και θα μετατραπούν εις Δημοκρατίαν, ής οιονεί αντιβασιλεύς θα είνε ο Πατριάρχης Μεταξάκης και πραγματικός κυβερνήτης ο κ. Βενιζέλος (στο ίδιο, σ. 133).

Το σχέδιο αυτό φαίνεται ότι δεν ήταν απλώς μία φαντασιοπληξία κάποιων αργόσχολων καραβανάδων. Όπως σημειώνει ο Βαφέας, αντίστοιχο σχέδιο κειμένου βρέθηκε στα χέρια κάποιων εκ των πρωτεργατών του κινήματος των Κρητικών λιποτακτών, και ειδικότερα του ένοπλου συλλαλητηρίου που επιχείρησε να επιτεθεί στα Χανιά (!) αλλά απωθήθηκε από τον ελληνικό στρατό. Το κείμενο αυτό αποτελούσε σχέδιο υπομνήματος που σκόπευαν οι κινηματίες να απευθύνουν προς τα προξενεία της Αγγλίας, της Γαλλίας και των ΗΠΑ. Το υπόμνημα αυτό είχε μία λίστα αιτημάτων, μεταξύ των οποίων τα εξής:

1. Να μας αναγνωρίσουν ως Συμμάχους αυτών (!) η Αγγλία, Γαλλία και Αμερική. (…)
2. Να υπαχθώμεν εις την ουδετέραν ζώνην (…) ήτις περιλαμβάνει την Κωνσταντινούπολη και τα στενά.
3. Να σχηματισθή η Βυζαντινή Αυτοκρατορία (!!) με σημαίαν τον Δικέφαλον Αετόν και με παρυφάς [sic] Αγγλίας, Γαλλίας και Αμερικής. (…)
4. Να μας χορηγήσουν δάνειον επιτρέποντες εις ημάς την έκδοσιν χαρτονομίσματος με τον Δικέφαλον Αετόν.
5. Να διαλυθούν τα Ναυτικά Αγήματα και ο εν Κρήτη ευρισκόμενος Κωνσταντινικός [sic] Στρατός και Χωροφυλακή (!).
6. Ως Κυβερνήτην της Ελλάδος να αναγνωρίσωμεν τον Βενιζέλον και τους εν Κωνσταντινουπόλει Αρμοστάς Αγγλίας, Γαλλίας και Αμερικής.
7. Ως ανωτάτους Άρχοντας να αναγνωρίσωμεν τον Πατριάρχην …

Τα σχέδια αυτά μας φαίνονται σήμερα απίστευτα. Αυτό όμως οφείλεται απλώς στο ότι ματαιώθηκαν και ηττήθηκαν στο πεδίο της μάχης και της διπλωματίας: λίγο μετά ήρθε η κατάρρευση του μετώπου και η καταστροφή της Σμύρνης, πράγμα που τα κατέστησε άνευ νοήματος. Για εκείνους όμως που τα προετοίμαζαν, φαίνεται ότι είχαν μια χαρά νόημα.

Το νόημα αυτό, ένα από τα νοήματα, είναι ότι οι άνθρωποι, τότε που τα πράγματα ήταν ανοιχτά, δεν θεωρούσαν μονόδρομο το (ενιαίο/ μοναδικό) ελληνικό έθνος-κράτος, ούτε δεδομένα τα σημερινά ή οποιαδήποτε άλλα σύνορά του, και δεν είχαν κανένα πρόβλημα να παρακούσουν τις εντολές της πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας, να υπονομεύσουν τη στρατιωτική προσπάθεια της Ελλάδας και να πειραματιστούν με άλλες λύσεις, που να φτάνουν μέχρι και τη διάσπαση, το σχηματισμό δύο (ή και περισσότερων;) ελληνικών, ή περίπου ελληνικών, κρατών. Η εθνική ακεραιότητα και το απαραβίαστο των συνόρων δεν ήταν ταμπού γι’ αυτούς· η πολιτική και πολιτειακή οργάνωση του κράτους και οι διεθνείς συμμαχίες του ήταν σημαντικότερα ζητήματα, για τα οποία άξιζε τον κόπο να θυσιαστούν οι πρώτοι στόχοι. Και αυτά δεν τα πρέσβευαν κάποιοι ακραίοι ριζοσπάστες ή περιθωριακοί αντεθνικοί διανοούμενοι, αλλά τα συμμερίζονταν άτομα από τις ανώτατες εκκλησιαστικές, πολιτικές και στρατιωτικές ελίτ της (των) ελληνικής (-ών) κοινωνίας (-ιών) μέχρι αγρότες και άλλους νησιώτες, τους οικείους και τους συγχωριανούς τους, οι οποίοι δεν δίστασαν να πάρουν και τα όπλα και να διακινδυνεύσουν τη ζωή και την ελευθερία τους για να εξυπηρετήσουν τους στόχους αυτούς.

Στη μεταδιδακτορική μου έρευνα για το «ψευδοκράτος του Πόντου», κατέληγα στο συμπέρασμα ότι η επιμονή των Ποντίων στη γλωσσοπολιτιστική τους ιδιαιτερότητα, η οποία εκφράστηκε ακόμη εντονότερα στην τρίτη και την τέταρτη μετα-προσφυγική γενιά με την επινόηση της ποντιακής γενοκτονίας, εξέφραζε μία υπόγεια απροθυμία για την υποχρεωτική ενσωμάτωση των πληθυσμών της βόρειας ειδικά Μικράς Ασίας στο ελληνικό κράτος με τη συνθήκη της Λωζάννης, μία μνησικακία και αντιπάθεια για το «κράτος των Αθηνών». Αυτή η επιθυμία για ένα άλλο κράτος, μια άλλη πατρίδα, ή για το κανένα κράτος, παρέμεινε ζωντανή, ή νεκροζώντανη, επί τέσσερις ήδη γενιές, και δεν μορφοποιήθηκε σε κάποιο δημόσιο και ρητό αίτημα για απόσχιση ή αυτονόμηση κάποιας περιοχής, αλλά επενδύθηκε προνομιακά στη Μακεδονία, «το Ισραήλ των Ποντίων». Εκεί, θα μπορούσαμε να πούμε, συνέχισε να φυτο-ζωεί, υπό την προϋπόθεση ότι με αυτόν τον όρο δεν εννοούμε μία ζωή κατώτερη, ασήμαντη, αλλά μία ζωή παρασίτου με την έννοια του Μισέλ Σερρ.

Δεν είχα ποτέ σκεφτεί ότι το παράσιτο αυτό θα μπορούσε να έχει εξαπλωθεί και να καταλάβει, μέσω μεταδοτικότητας, και το ίδιο το κράτος των Αθηνών. Ή τουλάχιστον την πόλη.

Αυτή την ιδέα μού την γέννησε η παρακολούθηση της τελετής των εγκαινίων του καινούριου γηπέδου της ΠΑΕ ΑΕΚ, ήτοι της ΟΠΑΠ Αρένας/ Αγιασοφιάς. Και ειδικότερα, η συμμετοχή αφενός των ποντιακών συγκροτημάτων που χόρεψαν σέρρα, δηλαδή «τον αρχαιοελληνικό πυρρίχιο» σύμφωνα με τον διαδεδομένο νεοελληνικό μύθο, και αφετέρου του ίδιου του σημερινού «οικουμενικού πατριάρχη», του διαδόχου τού Μεταξάκη. Ο οποίος, σε σχετικό του μήνυμα, ισχυρίστηκε ότι «Η ΑΕΚ είναι κυρίως ιδέα. Και αι ιδέαι δεν αποθνήσκουν».

Ποια είναι άραγε αυτή η ιδέα η οποία είναι «κυρίως» η Α.Ε.Κ. και η οποία δεν απέθανε;

Στη «νέα Αγιασοφιά» τοποθετήθηκε ένα άγαλμα, φτιαγμένο από Ούγγρο γλύπτη, το οποίο αναπαριστά το φανταστικό πτηνό το οποίο ονειρεύονταν να χρησιμοποιήσουν για τη σημαία και για το νόμισμα του υπό εκκόλαψη κράτους τους οι Κρήτες λιποτάκτες ή/ και οι συνωμότες της Ε.Α.Κ.: τον δικέφαλο αετό.

Μήπως λοιπόν αυτή η ιδέα είναι η ιδέα του δεύτερου ελληνικού κράτους;

Το Επιμελητήριο Εικαστικών Τεχνών Ελλάδας, με διάβημά του, ζήτησε την απόσυρση του γλυπτού, στη βάση του ότι «ενέχει τον κίνδυνο να κινητοποιήσει εθνικιστικά αντανακλαστικά, αισθήματα αλυτρωτισμού ή να θεωρηθεί ευθέως επιθετικό σύμβολο».

Η αντίδραση είναι ασφαλώς τιμητική για τα αντανακλαστικά του επιμελητηρίου. Ωστόσο, αυτό που θα ήταν ακόμα πιο ενδιαφέρον θα ήταν να αναλογιστούμε κατά ποιον τρόπο η επιστράτευση όλης αυτής της εικονογραφίας και η σκηνοθεσία της νοσταλγίας των χαμένων πατρίδων –δηλαδή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας- μπορεί να θέτει υπό αμφισβήτηση – με την φαντασιακή και όχι την διοικητική έννοια- την εδαφική ακεραιότητα όχι της Τουρκίας, αλλά της Ελλάδας.

Όσο κι αν δεν μπορεί να γίνει το ένα χωρίς το άλλο.