του Άκη Γαβριηλίδη

Περί το 2009, μία φίλη μάς μετέφερε ότι είχε βρεθεί στο Λονδίνο για κάποια συνάντηση. Με δεδομένη την τεράστια δημοσιότητα που είχαν πάρει παγκόσμια οι διαμαρτυρίες για τη δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου, κατέληξε, παρά την θέλησή της και σε πείσμα του κυρίως θέματος της συνάντησης, να βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των συνέδρων οι οποίοι της ζητούσαν να τους πει λεπτομέρειες και να τους εξηγήσει τι ακριβώς συμβαίνει στην Ελλάδα. Μολονότι οι Άγγλοι συνομιλητές διατύπωναν τις ερωτήσεις και άκουγαν τις απαντήσεις με τακτ και ευγένεια, από την όλη ατμόσφαιρα η ενδιαφερόμενη εισέπραξε μία άρρητη, πλην σαφή παγωμάρα, που θα μπορούσε να μεταφραστεί ως «αυτά τα πράγματα μας είναι ξένα, εδώ είναι Βρετανία και εκφράζουμε και επιλύουμε τις όποιες διαφορές μας πολιτισμένα και ορθολογικά, όχι βίαια».

Μετά το κωμικό, αξιοπερίεργο και, εν τέλει, θλιβερό θέαμα που παρουσίασε η αγγλική κοινωνία επί πολλές μέρες με αφορμή την κηδεία μιας 96χρονης ανεύθυνης αρχηγού κράτους, το αυτοείδωλό της αυτό τίθεται υπό σοβαρή δοκιμασία.

Οι Άγγλοι υποτίθεται ότι αποφεύγουν παρόμοιες εκρήξεις διότι «ενεργούν με βάση την κοινή λογική» και «σέβονται τους θεσμούς και τις παραδόσεις». Επιπλέον, επί τρεις τουλάχιστον αιώνες –αν όχι ακόμα και σήμερα- έτρεφαν μία αίσθηση ανωτερότητας σε σχέση με σχεδόν όλους τους άλλους λαούς, και πάντως σίγουρα εκείνους τους λαούς που θεωρούσαν «πρωτόγονους» και στους οποίους επιχείρησαν να διδάξουν ή/ και να επιβάλουν με τη βία τον πολιτισμό τους.

Όμως, φτάνει μια στιγμή που ο σεβασμός των παραδόσεων έρχεται σε αντίθεση με το σεβασμό τόσο των θεσμών, όσο και της λογικής. Οι αντάξιες οπαδών του πατρός Παϊσίου αντιδράσεις δεκάδων εκατομμυρίων ανθρώπων, μιας ολόκληρης κοινωνίας, δεν έχουν σχέση ούτε με το ένα ούτε με το άλλο. Το να μένεις δέκα ώρες στην ουρά για να χαιρετήσεις ένα πτώμα, δεν είναι common sense. Ένα πτώμα δεν είναι θεσμός. Δεν είναι τίποτε. Είναι το λείψανο ενός ανθρώπου που απλώς προσωποποιούσε τον θεσμό, έστω επί μακρό διάστημα, αλλά πρόσκαιρα.

Επιπλέον, αυτή η έκρηξη του συναισθήματος έρχεται σε κραυγαλέα αντίθεση με την πολιτική λειτουργία που υποτίθεται ότι έχει η συνταγματική μοναρχία στα σύγχρονα ευρωπαϊκά κράτη, και στην Αγγλία ειδικότερα, σύμφωνα με τους γραπτούς νόμους και τις παραδόσεις. Η αποστολή του μονάρχη είναι να είναι απολύτως ουδέτερος και αμερόληπτος, να μην εξυπηρετεί και να μην εκφράζει πολιτικά ή άλλα πάθη. Αυτή η άψογη τήρηση της απάθειας όμως φαίνεται ότι γέννησε τη μεγαλύτερη εκροή συλλογικού –και μαζικού/ ομογενοποιητικού- πάθους που έχει γνωρίσει εδώ και δεκαετίες η βρετανική κοινωνία. Και οδήγησε τα επίσης πολυδιαφημισμένα για την αντικειμενικότητά τους αγγλικά ΜΜΕ να μεταδίδουν με κάθε σοβαρότητα, χωρίς να κοκκινίζουν, ειδήσεις όπως ότι ο βασιλικός μελισσοκόμος «ενημέρωσε τις μέλισσες της βασίλισσας ότι η βασίλισσα πέθανε».

Αν σε κάποια φυλή του Ειρηνικού ή της Σιβηρίας είχε ανακαλυφθεί ότι υπάρχει κάποιος σαμάνος ή άλλος ειδικευμένος αξιωματούχος επιφορτισμένος να επικοινωνεί με έντομα, θα είχαν φτιαχτεί πέντε ντοκυμανταίρ και έξι διδακτορικά για να καταγράψουν και να αναλύσουν την αξιοπερίεργη αυτή πίστη. Εδώ όμως αναφερόμαστε σε αυτό με την μεγαλύτερη φυσικότητα, ή έστω με ένα αδιόρατο στοιχείο αμφιθυμίας ή αποστασιοποίησης –αφού στον τίτλο της είδησης εμφανίζεται η λέξη bizarre. Ακριβώς αυτό όμως είναι το ζήτημα: αναγνωρίζουμε ότι είναι κάτι αλλόκοτο, αλλά παρόλα αυτά –ή ίσως ακριβώς γι’ αυτό- το κάνουμε, και το διακηρύσσουμε, με ένα μείγμα συστολής, θυμηδίας αλλά και υπερηφάνειας, επειδή είναι μία bizarre tradition dating back centuries, και αυτό μας ξεχωρίζει από όσους δεν έχουν αυτή την παράδοση –ή ίσως δεν έχουν καθόλου παραδόσεις.

Η αποβολή λοιπόν του «άκομψου» και «παράλογου» κοινωνικού ανταγωνισμού και της σύγκρουσης φαίνεται ότι έγινε με τίμημα την επάνοδο του παραλόγου σε απρόβλεπτους χρόνους και με απρόβλεπτους τρόπους. Ένας από αυτούς ήταν η μετάθεση και η αποκρυστάλλωση των κοινωνικών και πολιτικών αντιθέσεων σε ένα ζήτημα που αφορά τη σχέση της αγγλικής κοινωνίας με το εκτός της, τη σύγκρουση με όσους απειλούν να της κλέψουν την εθνική απόλαυση: το ζήτημα του Brexit. Οι αντιδράσεις στο θάνατο της μονάρχισσας, τώρα, φέρνουν στο φως ένα στοιχείο καρναβαλικό, μια επίμονη θεατρικότητα, αν όχι αυτοπαρωδία, μέσα από την οποία μια ολόκληρη κοινωνία αφέθηκε ενθουσιωδώς στην απόλαυση του συμπτώματός της, υποδύθηκε ένα φαντασιακό παρελθόν μέσα από τελετές με τις στολές, τις μπάντες, τα άλογα, τις επιτηδευμένες χειρονομίες και τα εξεζητημένα τελετουργικά τα οποία δεν σημαίνουν τίποτε ή, αν σημαίνουν κάτι, έχουμε ξεχάσει τι και χρειάζεται να μας το ξαναεξηγήσουν, αλλά δεν το εγκαταλείπουμε επειδή «έχει κρατήσει αιώνες».

Αυτό το ανορθολογικό στοιχείο που βρίσκεται στον πυρήνα του υποτιθέμενου δυτικού ορθολογισμού και αποτελεί την άρρητη προϋπόθεσή του, φέρνει ακόμη μία παταγώδη διάψευση για όλες τις (αυτο)αποικιακές λογικές που έχουν δομήσει εδώ και δεκαετίες το λόγο του ακραίου κέντρου στην Ελλάδα. (Και αλλού). Η Αγγλία, και ειδικότερα τα πανεπιστήμιά της, στο πλαίσιο του εκσυγχρονιστικού αφηγήματος προβάλλονται παγίως ως υποδείγματα «αριστείας», καλά οργανωμένης κοινωνίας που θα έπρεπε να μιμηθεί η «παραδοσιακή», καθυστερημένη και άναρχη ελληνική κοινωνία η οποία «δεν πέρασε διαφωτισμό».

Στο πλαίσιο της ιδεολογικής κυριαρχίας αυτού του αφηγήματος, ας πούμε, κατέστη δυνατό να βγαίνουν διάφοροι τσαρλατάνοι, επικαλούμενοι μάλιστα την ψυχανάλυση, και να αποφαίνονται ότι «η Ελληνίδα μάνα φέρει μεγάλο μέρος της ευθύνης για τη χρεοκοπία της ελληνικής οικονομίας» διότι «ο προστατευτισμός της μάνας και από την άλλη του κράτους συνέβαλαν στην κατάσταση που βιώνουμε σήμερα». Κανείς όμως, απ’ όσο γνωρίζω, δεν βγήκε να μας γνωστοποιήσει τι είδους συμπεράσματα για την βρετανίδα μάνα, και την βρετανική οικογένεια, συνήγαγε από το γεγονός ότι μία βουλεύτρια του Συντηρητικού Κόμματος διακήρυξε χωρίς καμία αίσθηση γελοιότητας το παρακάτω:

Last night, as we sat as a family and watched the news break of her death, tears openly rolled down my cheeks and those of my other half. Our six-year-old took my hand in his and said, “Don’t worry, mummy; the King will look after us now.” He is right. God save the King.

Γιατί άραγε αυτός ο γενικευμένος και αφελής προστατευτισμός –της μάνας προς το παιδί, του παιδιού προς τη μάνα, όλων μαζί προς τη βασίλισσα και τον βασιλιά, και αντιστρόφως-, δεν θεωρήθηκε από κανέναν δείγμα αρχαϊκότητας και υπανάπτυξης;

Ο μόνος λόγος είναι η πίστη σε κάποια ιεραρχία μεταξύ των κοινωνιών, εκ των οποίων κάποιες θεωρούνται αξιωματικά «μοντέρνες» και κάποιες «καθυστερημένες». Η πίστη αυτή φυσικά είναι η ίδια ανορθολογική. Τόσο στις μεν, όσο και στις δε, o κοινωνικός δεσμός oργανώνεται γύρω από ένα στοιχείο εμπαθούς ταύτισης. Ή περισσότερα. Δεν υπάρχει καμία κοινωνία που να λειτουργεί πάντοτε εύρυθμα και οργανωμένα σε απόλυτη απουσία παθών, με την απλή εφαρμογή του νόμου και της λογικής.

Τα βορειοευρωπαϊκά κράτη, κατά τυπικά εγελιανό τρόπο, επαίρονται ότι αυτά και οι θεσμοί τους είναι η τελευταία λέξη της ιστορίας, η ενσάρκωση του οικουμενικού πνεύματος. Όμως, κάθε έθνος κράτος, και οι θεσμοί του, είναι ενδεχομενικά, όχι οικουμενικά. Και περισσότερο απ’ όλους ο θεσμός της μοναρχίας, που βασίζεται στην τυχαιότητα της γέννησης. Όπως άλλωστε και ο ίδιος ο θεσμός του έθνους.

Κάθε έθνος κράτος, σε τελική ανάλυση, πάντοτε οργανώνεται γύρω από ένα στοιχείο μη εξηγήσιμο, το οποίο μπορεί να λανθάνει επί καιρό κάτω από μια επίφαση κανονικότητας, αλλά πάντοτε φτάνει κάποια στιγμή που εκδηλώνεται. Και τότε γίνεται σαφές ότι κανείς δεν είναι η καθολικότητα του νόμου· η ύπαρξη όλων των ανθρώπων, και όλων των συνόλων ανθρώπων, είναι ιδιαίτερη, συνιστά μια παραξενιά. Έναν particularism. Γι’ αυτό και το στοιχείο αυτό φαίνεται γελοίο και ακατανόητο σε όσους δεν ανήκουν στη συγκεκριμένη κοινωνία. Αλλά η γελοιότητα αυτή δεν αποδυναμώνει την ταύτιση των μελών της κοινωνίας με τους θεσμούς της, η οποία διατηρεί την ισχύ της σε πείσμα των ανορθολογικών αρχαϊσμών –ή ίσως εξαιτίας αυτών.