του Άκη Γαβριηλίδη

Εδώ και αρκετά χρόνια, στην ελληνική (και την ελληνοκυπριακή) τηλεόραση προβάλλεται ένα τηλεπαιχνίδι με τον τίτλο «Ο πιο αδύναμος κρίκος». Πρόκειται για την ελληνική εκδοχή της εκπομπής του BBC «The Weakest Link» –όπως δείχνει και ο τίτλος του που αποτελεί κατά λέξη μετάφραση του αγγλικού.

Η κατά λέξη μετάφραση βέβαια δεν είναι απαραίτητα η καλύτερη. Βασική πρακτική αρχή της μετάφρασης, και κάθε άλλης ανθρώπινης δραστηριότητας, είναι ότι, μεταξύ δύο λύσεων με τις οποίες επιτυγχάνουμε το ίδιο αποτέλεσμα, προτιμάμε εκείνην που απαιτεί τα λιγότερα και όχι τα περισσότερα μέσα. Εν προκειμένω, η λέξη «πιο» θα μπορούσε κάλλιστα να παραλειφθεί, διότι η παρουσία της δεν προσθέτει κάτι. Όταν είναι γνωστό ότι έχουμε έναν αριθμό κρίκων και απ’ αυτούς πρέπει να επιλεγεί ένας ο οποίος θα αποβληθεί, εξυπακούεται ότι αυτός ο κρίκος θα είναι πιο αδύναμος από τους υπολοίπους, ο πιο αδύναμος όλων. Εάν πούμε λοιπόν απλώς ότι αυτός είναι «ο αδύναμος κρίκος», δεν υπάρχει κίνδυνος ο ακροατής να καταλάβει κάτι άλλο. Η παρουσία του οριστικού άρθρου δηλώνει με επάρκεια ότι ο κρίκος αυτός είναι ένας, άρα εκείνος που συγκεντρώνει την αδυναμία στον υπερθετικό βαθμό.

Ο ισχυρισμός αυτός επιρρωνύεται από το γεγονός ότι, στα γαλλικά, (μια γλώσσα που επίσης σχηματίζει τον υπερθετικό βαθμό με οριστικό άρθρο + «πιο» [plus]), το ίδιο τηλεπαιχνίδι προβλήθηκε με τα ίδια κουστούμια, τα ίδια σκηνικά κ.λπ., αλλά τον τίτλο Le maillon faible (και όχι Le maillon le plus faible). Aκόμα περισσότερο, στα ιταλικά ο σχετικός τίτλος ήταν σκέτο Anello debole (δηλ. αδύναμος κρίκος, χωρίς ούτε το άρθρο).

Μια τέτοια λεπτομέρεια βέβαια δεν θα συνιστούσε από μόνη της λόγο να γράψει κανείς ένα σημείωμα. Όμως, ποτέ καμία λεπτομέρεια δεν είναι μόνη της· όλες έχουν ένα συγκείμενο και μια προϊστορία.

Καθ’ όλο τον εικοστό αιώνα, η έκφραση που χρησιμοποιήθηκε ως ονομασία του παιχνιδιού ήταν διάσημη, και σίγουρα πολύ γνωστή σε όσους ασχολούνταν με ζητήματα διεθνούς (επαναστατικής) πολιτικής. Προέρχεται από τη γνωστή θεωρία του Λένιν κατά την οποία ο ιμπεριαλισμός αποτελεί μια αλυσίδα και, γι’ αυτό, θα καταρρεύσει εάν τραβήξουμε τον πιο αδύναμο κρίκο της, εφόσον η ισχύς μιας αλυσίδας ισούται με την ισχύ του πιο αδύναμου κρίκου της.

Δεν γνωρίζω ρωσικά και έτσι δεν μπορώ να κρίνω αν στην πρωτότυπη φράση του Λένιν χρησιμοποιείται υπερθετικός βαθμός και, αν ναι, πώς σχηματίζεται αυτός. Πάντως, στην ελληνόφωνη μαρξιστική φιλολογία, η θεωρία αυτή αναφέρεται παγίως ως «η θεωρία του Λένιν για τον αδύναμο κρίκο» (ή και «αδύνατο» μερικές φορές), χωρίς «πιο».

Χαρακτηριστικά, ακόμα και ένα άρθρο του Ριζοσπάστη που αναφέρεται ακριβώς στην πρόσφατη τότε (16.2.2002) εμφάνιση του «τζογαδόρικου» και «ξενόφερτου» τηλεπαιχνιδιού, το οποίο ελεεινολογεί διότι «καλλιεργεί μεθοδικά στη συνείδηση των απλών ανθρώπων την αναγκαιότητα όχι μόνο ύπαρξης, αλλά και ενδυνάμωσης» του καπιταλισμού, φέρει το ίδιο τον τίτλο «Περί αδύνατου κρίκου» (η υπογράμμιση δική μου). Στο δε κείμενο, το οποίο υπογράφεται με τα αρχικά Σ.Κ., διαβάζουμε επίσης: «Δεν είμαστε σίγουροι αν οι συντελεστές του έργου γνωρίζουν τη θεωρία του Λένιν για τον αδύνατο κρίκο …». Η δε πρώτη φράση του άρθρου αναφέρει: «Να, λοιπόν, που μια φράση του Λένιν για ένα σπουδαίο θεμελιακό ζήτημα για τη στρατηγική του επαναστατικού κινήματος στις συνθήκες του ιμπεριαλισμού έγινε τίτλος τηλεοπτικής εκπομπής …», χωρίς να αναφέρεται πουθενά αυτολεξεί ο ακριβής τίτλος της εν λόγω εκπομπής και χωρίς τίποτε να δείχνει ότι ο/η Σ.Κ. πρόσεξε τη διαφορά που χωρίζει τον τίτλο αυτόν από τη «φράση του Λένιν» όπως την παραθέτει.

Εγώ πάντως γνωρίζω αυτό που ο/ η αρθρογράφος δηλώνει ότι δεν γνωρίζει, και μπορώ να τον διαβεβαιώσω –εάν τυχόν με διαβάζει- ότι ναι, οι συντελεστές του έργου γνωρίζουν τη θεωρία του Λένιν –εάν με αυτό εννοούμε τους συντελεστές της πρωτότυπης αγγλικής εκπομπής.

Περί το γύρισμα του αιώνα, για κάποιο διάστημα παρακολουθούσα αρκετά συχνά το Weakest Link. Κατά την παρακολούθηση αυτή, με σχετική έκπληξη, διαπίστωνα ότι αρκετά συχνά –συχνότερα απ’ ό,τι θα ανέμενε κανείς- οι ερωτήσεις τις οποίες καλούνταν να απαντήσουν οι παίκτες αφορούσαν θέματα σχετικά με τη μαρξιστική παράδοση. (Π.χ.: «Το 1848, ο Καρλ Μαρξ έγραψε το Κομμουνιστικό Μανιφέστο σε συνεργασία με ποιον άλλο θεωρητικό;»).

Δεν γνωρίζω πού μπορεί να οφείλεται αυτό. Ίσως στο τημ που προετοίμαζε τις ερωτήσεις να εργαζόταν και κάποιος/-α (ή περισσότερες) μεταπτυχιακές φοιτήτριες, εν ενεργεία ή πρώην μαρξίστριες. Ίσως απλώς τα μέλη του να είχαν δει το σχετικό σκετς των Μόντυ Πάυθον και να ήθελαν να κάνουν την πραγματικότητα να αντιγράψει τη μυθοπλασία. Ίσως, τέλος, σε αντίθεση με όσα υποψιάζεται ο Ριζοσπάστης, το όλο παιχνίδι να το είχαν συλλάβει οι δημιουργοί του ως ένα σατανικό τέχνασμα για να εκθέσουν σαρκαστικά στα μάτια του κοινού τον ανθρωποφαγικό χαρακτήρα του νεοφιλελεύθερου ατομικιστικού ανταγωνισμού.

Το σίγουρο είναι ότι οι συντελεστές της ελληνικής εκδοχής τού «[Πιο] αδύναμου κρίκου» δεν γνώριζαν καθόλου την (ελληνόφωνη) μαρξιστική παράδοση, και έτσι προτίμησαν να αποδώσουν κατά γράμμα την αγγλική απόδοση της ρωσικής φράσης, αντί να χρησιμοποιήσουν την απόδοση που ήταν ήδη διαθέσιμη στην ελληνόφωνη φιλολογία περί του ιμπεριαλισμού και των κρίκων του.