του Άκη Γαβριηλίδη
Μια φορά, πριν από πολλά χρόνια (πρέπει να ήταν γύρω στο 1990) είχα βρεθεί για λίγες μέρες στην Αθήνα, και είπα μεταξύ άλλων να επισκεφθώ την Εθνική Πινακοθήκη. Αν θυμάμαι καλά πρέπει να είχε μία έκθεση με έργα Γκρέκο. Πήγα στη σχετική αίθουσα, και τη στιγμή εκείνη βρισκόταν εκεί μία τάξη δημοτικού· τα παιδάκια ήταν καθισμένα κατάχαμα, όπως και η νεαρή εκπαιδευτικός, φυσικά με τα απλά καθημερινά της ρούχα, η οποία τους εξηγούσε τον σχετικό πίνακα.
Ενόσω μιλούσε, πλησίασε από πίσω της μία κυρία, η οποία σημειολογικά αποτελούσε την απόλυτή της αντίθεση –αρκετά μεγαλύτερη, αρκετά βαρύτερη, με εμφάνιση «επίσημη», ταγιέρ και τα μαλλιά της κότσο-, έσκυψε και της είπε: «αν θέλετε πηγαίντε στη διπλανή αίθουσα, διότι τώρα έχω να κάνω την επίσημη ξενάγηση στον διάδοχο του ιορδανικού θρόνου».
Η δασκάλα δεν ταράχτηκε, και χαμογελαστή της απάντησε: «κανένα πρόβλημα, περιμένετε λίγο, σε πέντε λεπτά τελειώνουμε».
Η επίσημη ξεναγός σκοτείνιασε ελαφρώς, και την ρώτησε:
– Γνωρίζετε ποια είμαι; Είμαι η διευθύντρια της Πινακοθήκης.
Η κοπέλα όμως δεν εντυπωσιάστηκε από την παρουσία των εστεμμένων και άλλων επισήμων, δεν σηκώθηκε, ολοκλήρωσε την παρουσίασή της και μόνο μετά αποχώρησε συντεταγμένα με την τάξη.
Παρακολούθησα το περιστατικό αυτό γελώντας από μέσα μου, και το επόμενο διάστημα το είχα αναφέρει συχνά σε συζητήσεις ως ένδειξη ενός εξισωτικού πνεύματος που υπάρχει στην ελληνική κοινωνία και μιας αδιαφορίας για μονάρχες και μοναρχίες, κυριολεκτικές ή μεταφορικές.
Την εκπαιδευτικό βέβαια δεν την ξαναείδα. Ξαναείδα όμως πολλές φορές την κυρία, στην τηλεόραση, πάντοτε με ταγέρ και κότσο, και πάντοτε με έναν λόγο γηραλέο, θεσμικό και πληκτικό.
Η κυρία αυτή πέθανε χθες σε ηλικία 83 ετών. Ήταν ακόμη διευθύντρια της Πινακοθήκης. Επί 30 χρόνια.
Διαβάζοντας τις αναφορές σε αυτήν, το εξισωτικό εκείνο πνεύμα φαίνεται να είναι παντελώς απόν. Όλες είναι εξυμνητικές, ακόμα και από ανθρώπους και θεσμούς που θα ανέμενε κανείς να στέκονται λίγο πιο κριτικά. Κάποιες αναφέρουν διακριτικά ότι «αμφισβητήθηκε», όπως της Lifo, η οποία όμως συμπληρώνει σχεδόν θριαμβολογώντας ότι «επικράτησε».
Το ότι επικράτησε είναι σίγουρο. Δεν ξέρω όμως αν αυτό ήταν καλό ή κακό, και για ποιον.
Δεν γνωρίζω κρυφές λεπτομέρειες. Κρίνοντας όμως εκ του αποτελέσματος (δηλαδή εκ της πανταχού παρουσίας της), σχηματίζω την εντύπωση ότι η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα ήταν η προσωποποίηση της διαπλοκής και του δημοσιοσχεσιτισμού. Όποια πέτρα σήκωνες, αυτή από κάτω. Είχε κατσικωθεί ισοβίως στους θεσμούς, εμποδίζοντας την ανάδειξη νέων ανθρώπων.
Και, κυρίως, νέων προσεγγίσεων. Διότι, πέρα από το διοικητικό επίπεδο των θέσεων και των αξιωμάτων, η προσέγγισή της στην τέχνη ήταν η προσωποποίηση του ακαδημαϊσμού, του συντηρητισμού, ου μην αλλά και του εθνικισμού –για να μην πω του επαρχιωτισμού.
Αν κανείς διατρέξει την εργογραφία της, θα δει ότι σχεδόν στο σύνολό της αφορά πράγματα που συνέβησαν στην Ελλάδα μέχρι το 1950. Ή, το πολύ πολύ, πράγματα που μπορούν να συσχετισθούν με την Ελλάδα, και ακριβώς αυτή η συσχέτιση ήταν ο λόγος ύπαρξης του αντίστοιχου έργου, αυτό προσπάθησε εκείνη να κάνει (Ο Ροντέν και η αρχαία ελληνική τέχνη, «Ελ Γκρέκο ο Έλληνας» κ.ο.κ.). Κατά τα λοιπά, «εθνική σχολή» και άγιος ο θεός. Μονοκαλλιέργεια σε μια αντίληψη περί τέχνης βγαλμένη από τον 19ο αιώνα, με λίγο πασάλειμμα «γενιάς του 30».
Έτσι, δεν ήταν τυχαίο ότι η επί δεκαετίες μονοκρατορία της ήταν ταυτόσημη με την εν Ελλάδι μονοκρατορία της αρχαιολογίας/ ιστορίας της τέχνης (αρκετά αξιοπερίεργο μία αρχαιολόγος να είναι διευθύντρια πινακοθήκης!) και με την εχθρότητα ή αδιαφορία προς τη θεωρία, που λέει και ο Βασίλης Λαμπρόπουλος.
Είμαι εξοικειωμένος με το ότι, όταν κάποιος πεθαίνει, έχουμε την τάση να υπερβάλλουμε λίγο σε επαίνους. Ωστόσο, εάν υπήρξε «αμφιλεγόμενη», ίσως είναι καλό να αναφερθεί κιόλας ποιες ήταν αυτές οι αμφιλογίες. Η αποθανούσα δεν δεδικαίωται απαραίτητα.
Nomadic universality 
Η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, υπουργος, ακαδημαικος, διευθύντρια για 30 χρόνια της Εθνικής Πινακοθήκης, Καθηγήτρια ιστορίας της τέχνης στην ΑΣΚΤ, μέλος του ΕΙΠ, και πολλών άλλων θεσμών, πεθανε όπως έζηςε, όρθια. Συλλυπητήρια. Ανήκει αναμφισβήτητα στην ίδια σειρά με άτομα και προφίλ, όπως του Μπαμπινιώτη, της Αρβελέρ, του Γεωργουσόπουλου, και πολλών ανάλογων που ήταν ικανοί να επιβάλλουν το Εγώ τους παράγοντας έργο -γιατί έργο παρήγαγε η Μαρίνα- έργο όμως συμβατικό, λαϊκίστικο, μελοδραματικό, διαπλεκόμενο! Ήταν όμορφη πραγματικά, όμως! Δεν υπάρχει λόγος να λέει κανείς ως επικήδειο όσα έχουμε πει, όσοι τολμήσαμε κατά πρόσωπο όταν ήταν εν ζωή. Τα άκουγε με προσοχή και ήξερε να αποφεύγει όμως τις κακοτοπιές! Βάσισε τη θέση της σε ακαδημαϊκές αναφορές, συμβατικές γνώσεις, κολλημένη σε ότι πιο συντηρητικό τόσο της παιδείας όσο και της κοινωνίας μας, βαθιά αδιάφορη για ότι δεν είχε άμεση χρηστικότητα και μετρήσιμο όφελος. Ήξερε από διαχείριση ανθρωπίνων σχέσεων στα πλαίσια πάντα της διαχείρισης της εξουσίας. Τα βιβλία της είναι λαϊκά αναγνώσματα επιπέδου ένθετων εφημερίδων. Όταν ήθελε η γλώσσα της έσταζε φαρμάκι κι αντίστοιχα, τα σιρόπια έτρεχαν όπου ήθελε να κερδίσει κάτι. Παρόλα αυτά, σε μια χώρα που το προφίλ αυτό κυβερνά και επιβραβεύεται, δε φταίει εκείνη γιατί μπορούσε, αλλά οι θεσμοί που τη χρησιμοποιούσαν, η κοινωνία που βολευόταν, η διαπλοκή που βρήκε την πρέσβηρα της, η τέχνη που έφερε τα κορνιζάδικα στην Πινακοθήκη, ο επαγγελματικός κόσμος που ήξερε να βρίσκει πάτημα για τις αρπαχτές με στιλ και με κύρος, και πολλά ακόμα που πράγματι αφήνουν σήμερα ένα «μεγάλο κενό» γιατί τόσα ταλέντα (αληθινά και ατόφια) στην υπηρεσία της κυρίαρχης μετριότητας δε θα βρουν! Άλλωστε όλοι όσοι εκφράζουν μαζί της αυτή την Ελλάδα που βολεύτηκε, βόλεψε και κατάφερε να μονοπωλήσει κάθε χώρο -μόνο στο Ηρώδειο δεν τραγούδησε (θα μπορούσε) – θεμελιώνοντας την ευγενή υποκρισία, την γλυκερή άγνοια, την υπολογιστική θρασύτητα και τη σκληρότητα της αυθαίρετης εξουσίας, τη γαλιφιάς που σκοτώνει, την αυταρχική διοίκησης ενός προσωπικού που απαξίωσε, της παντελούς έλλειψης αξιοκρατίας που όχι μόνο ανέχτηκε, αλλά καλλιέργησε και χρησιμοποίησε, σπέρνοντας λεγεώνες μετριότητας και υπερφίαλης άρνησης κάθε ουσιαστικών προσόντων, ιστορικής ευθύνης, θεσμικού ήθους, επιστημονικής συνέπειας, κλπ, περιστοιχίστηκαν συνειδητά από μετριότητες (του χεριού τους) και έκαναν ότι μπορούσαν για να αποκλείσουν κάθε προοπτική διαδοχής τους. Après moi le déluge -και προφανώς, δεν περίμεναν το «μετά» για να θεμελιώσουν την εξουσία που προβάλει ως έργο το χάος που η ίδια καλλιεργεί και που στο Παρά Πέντε, σώζει με μερικές κακοτεχνίες, απαράδεκτες αυθαιρεσίες, αλλά μεγάλες δεξιώσεις και τρανταχτές δημόσιες σχέσεις.
Ήξερε! Μπόρεσε! Πέτυχε!
Κι έγινε αγαπητή γιατί αυτή ήταν η δουλειά της! Όχι η τέχνη, όχι η γνώση, όχι το έργο, αλλά η διαχείρηση κι η δημόσια παρουσία κι ήταν πράγματι αγαπητή και παρόλη τη σκληράδα της, φιλική. Μαρίνα καλό ταξίδι λοιπόν χωρίς κακίες. Τα είχαμε πει πολλές φορές και ήξερες πως αυτά πίστευα και τα συζητούσαμε ανοιχτά. Δε βλάψαμε ποτε ο ένας τον άλλο. Ήσουν σαφής στις θέσεις σου, κι εγώ άλλο τόσο. Το εκτίμησα πάντα αν και εσύ κρατούσες πάντα ντουφέκι κι εγώ ήμουν από θέση άοπλος. Εύχομαι να παραμείνεις αναντικατάστατη! Η νεότερη γενιά πλέον δε χρειάζεται ντουφέκι για να διαχειριστεί τη μετριότητα. Κατάφερες να υπάρχουν χιλιάδες αντικαταστάτες ως υπάλληλοι του 5άστερου ξενοδοχείου που έγινε στα χέρια σας η λαϊκή αγορά που θεσπίσατε με τεράστια εργατικότητα κι επιμονή, ως «επίσημη ελληνική τέχνη». Καλό Παράδεισο. Άλλωστε, η Κόλαση είναι πάντα για τους ζωντανούς.
Μου αρέσει!Μου αρέσει!
ΣΥΓΧΑΡΗΤΗΡΙΑ ΓΙΑ ΤΙς ΑΛΗΘΕΙΕΣ ΠΟΥ ΓΡΑΦΕΤΕ ΣΤΟ ΑΡΘΡΟ ΣΑΣ ΚΕ ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗ. ΠΟΛΛΟΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΙ ΕΊΝΑΙ ΠΡΟΣΩΠΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΠΛΟΚΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΣΧΕΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΕΜΠΟΔΙΖΟΥΝ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΑΛΛΩΝ ΥΠΑΛΛΗΛΩΝ
Μου αρέσει!Μου αρέσει!
Ευθύς ,απολύτως σωστός και καθόλου μα καθόλου.άδικος!Ειδικά για την ευχή του να παραμείνει αναντικατάστατη!
Μου αρέσει!Μου αρέσει!
Η δική μας άποψη στο https://simpleandclear.blogspot.com/2022/06/blog-post_50.html . Δράμα.
Μου αρέσει!Μου αρέσει!
Εξαιρετικό κείμενο. Είχατε γράψει κάποιο παρόμοιο και όταν ζούσε;
Μου αρέσει!Μου αρέσει!