του Άκη Γαβριηλίδη

Τα όσα είπε προ ημερών ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης σε ομάδα φοιτητών και νέων εργαζόμενων, κατά τα οποία «η Ελλάδα μπορεί να τους προσφέρει οικογένεια» και έτσι να αντισταθμίσει την ύπαρξη πληθωρισμού, είναι γεγονός ότι σχολιάστηκαν ευρύτατα, και ως επί το πλείστον ειρωνικά. Αλλά ο σχολιασμός αυτός αφορούσε κυρίως την οικογενειοκρατία βάσει της οποίας αναδείχθηκε ο ίδιος και μέλη του στενού και του ευρύτερου οικογενειακού του περιβάλλοντος σε προβεβλημένες δημόσιες και ιδιωτικές θέσεις.

Δικαίως, βέβαια. Ωστόσο, κάτι που εξ όσων έχω υπόψη μου κανείς –και καμία- δεν σχολίασε είναι η άρρητη, αλλά σαφής έμφυλη διάσταση αυτής της διαπίστωσης/ υπόσχεσης, ιδίως εάν λάβουμε υπόψη ότι διατυπώθηκε ως μια κοινωνικο-οικονομική πρόταση για τους νέους, και κατ’ επέκταση για το σύνολο της κοινωνίας.

Η «οικογένεια» την οποία «προσφέρει» η Ελλάδα, κατά τα λεγόμενα του ΠΘ, είναι «ένας μηχανισμός υποστήριξης» που ρίχνει το κόστος ζωής και «κάνει τη ζωή μας εδώ πιο εύκολη και πιο ευχάριστη» [sic].

Πώς τα κάνει όμως όλα αυτά τα θαυμαστά η οικογένεια; Ο καθένας μπορεί να κάνει τη μετάφραση: φιλοξενώντας επί περισσότερα χρόνια τα παιδιά της ώστε να μη χρειάζεται να νοικιάζουν άλλο σπίτι, πλένοντας ρούχα, μαγειρεύοντας, γιατροπορεύοντας μωρά, νέους, λιγότερο νέους και γέρους, ώστε να μη χρειάζεται να τρέχουν σε νοσοκομεία ή οίκους ευγηρίας … Με δυο λόγια, (με λόγια που χρησιμοποιούσαμε έναν καιρό), παρέχοντας απλήρωτη εργασία φροντίδας/ συναισθηματική και γλωσσική εργασία απαραίτητη για την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης.

Και φυσικά, όταν λέμε ότι αυτά τα κάνει «η οικογένεια», στην πράξη αυτό σημαίνει ότι τα κάνουν οι γυναίκες, δωρεάν, εκτός της μισθωτής σχέσης, ή οι κατά πλειοψηφία μεταναναστευτικής καταγωγής οικιακές βοηθοί, μισθώνοντας τη δική τους εργατική δύναμη συνήθως για ψίχουλα στην υπηρεσία της αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης των «πλειονοτικών» (ανδρών-λευκών-αρτιμελών-ετεροφυλόφιλων) εργαζομένων.

Παρόμοιες αναλύσεις όμως ακούγονται λίγο «ντεμοντέ» σήμερα, μετά τη γλωσσική στροφή που σημειώθηκε περί τα τέλη του προηγούμενου αιώνα στο εσωτερικό του γυναικείου κινήματος και γενικότερα όλων των λεγόμενων –τότε- «νέων» κοινωνικών κινημάτων, τα οποία αμφισβήτησαν την αποκλειστική εστίαση στη σύγκρουση κεφαλαίου-εργασίας ως «κυρίαρχη αντίφαση» και την αποκλειστική αναφορά στην κεντρική πολιτική σκηνή.

Η στροφή αυτή αναμφίβολα ήταν γόνιμη και ενδιαφέρουσα, και προσωπικά την παρακολούθησα και την υπηρέτησα όσο μπορούσα. Σε πρακτικό πολιτικό επίπεδο, όμως, όπως όλα τα πράγματα, και αυτή η στροφή μπορεί να έχει αντίξοα ή/ και αθέλητα αποτελέσματα. Είναι ασφαλώς χρήσιμο να αφιερώνουμε προσπάθειες στην αλλαγή των σεξιστικών γλωσσικών διατυπώσεων· το ίδιο και στην κριτική της άνισης αντιμετώπισης γυναικών από τη δικαιοσύνη (ήδη λιγότερο χρήσιμο όμως είναι να σπαταλάμε ενέργεια επινοώντας φανταστικούς εχθρούς που υποτίθεται ότι «συντάσσονται» με αυτές τις ενέργειες ενώ τίποτε τέτοιο δεν συμβαίνει). Το να αναδείξουμε όμως ότι τα λεγόμενα ενός πρωθυπουργού αναπαράγουν και διαφημίζουν σχέσεις εξουσίας και καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, σημαντικό. Αν μη τι άλλο, και αυτή η διαφήμιση της «οικογένειας» μέσα στη γλώσσα εξελίσσεται. Το ότι την κάνει δε ο πρωθυπουργός δεν σημαίνει ότι γίνεται «εκ των άνω», στο μακροεπίπεδο· διότι, όποιος κι αν είναι, προσπαθώντας να πείσει, εισέρχεται στο λόγο, και τότε καταφεύγει στο ίδιο απόθεμα εικόνων και στερεοτύπων που θα χρησιμοποιούσε και κάποιος «απ’ τα κάτω». Όπως έλεγε και ο Μπαλιμπάρ μιλώντας για τον Σπινόζα, «άρχοντες και αρχόμενοι ανήκουν εξίσου στην multitudo».

Το κήρυγμα του Μητσοτάκη λοιπόν δεν είναι «η» εκμετάλλευση καθαυτή, ούτε «η» αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης. Είναι μέρος ενός λεκτικού σχηματισμού ο οποίος διακινεί μία υπόσχεση και ελπίζει να εξάψει μία επιθυμία –ή περισσότερες-, να πάρει τον κόσμο με το μέρος του και να τον οργανώσει προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση.

Αυτό που υπόσχεται είναι μια εθνική αλλά όχι κρατική απόλαυση. Εμείς οι Έλληνες είμαστε ανοιχτόκαρδοι, θερμοί, έχουμε φίλους, όχι σαν τους ψυχρούς Βόρειους, επίσης έχουμε ήλιο και θάλασσα, και όλα αυτά κάνουν την εργασία λιγότερο ανυπόφορη. Οπότε, ας μη ζητάμε και πολλά-πολλά από το κράτος.

Και ασχέτως εάν κωδικοποιεί αυτή την υπόσχεση σε μια κατεύθυνση νεοφιλελεύθερη, διατυπωμένη από την οπτική τού homo oeconomicus, (ενδεχομένως και της foemina oeconomica), φαίνεται ότι πατάει κάπου και ότι βρίσκει απήχηση.

Και βρίσκει διότι η εξουσία δεν είναι ένα εργαλείο, και μάλιστα ένα εργαλείο καταστολής και απαγόρευσης, αλλά μία σχέση, μία δράση επί δράσεων. Γι’ αυτό, κάθε διαρρύθμιση σχέσεων, έστω εξουσιαστική και εκμεταλλευτική, κάθε συναρμολόγημα, προβλέπει και ένα μερίδιο απόλαυσης για αυτούς/-ές επί των οποίων ασκείται. Δεν συνιστά μόνο κλοπή της απόλαυσης, αλλά και απονομή (μιας συγκεκριμένης) απόλαυσης. Αυτή, κατά μία έννοια, είναι και η απάντηση στο κλασικό ερώτημα του Σπινόζα «γιατί οι άνθρωποι μάχονται για τη σκλαβιά τους σαν να επρόκειτο για την ελευθερία τους».

Ίσως λοιπόν ο Μητσοτάκης εξυμνεί τη ρύθμιση της οικογένειας με βάση τις παραδοσιακές σχέσεις διότι διαπιστώνει ότι αυτή δεν είναι και τόσο αποκρουστική για τις γυναίκες στην Ελλάδα. Και ίσως αυτό το συμπέρασμα το συνήγαγε βλέποντας με πόση επιμονή κάποιες απ’ αυτές, και δη ένας σκληρός πυρήνας του οργανωμένου φεμινιστικού κινήματος, αρνήθηκαν να απαλλαγούν από την πιο κλασική συνιστώσα του πακέτου των σχετικών με την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης καθηκόντων, δηλαδή την αποκλειστική φροντίδα των παιδιών, με μια επιχειρηματολογία βασισμένη αποκλειστικά στη θεωρία ότι ισχυροί παράγοντες συνωμοτούν για να μας κλέψουν την απόλαυση.

Αυτό βέβαια είναι απλώς μια υπόθεση. Πάντως, ο Μητσοτάκης πλέκει το εγκώμιο της οικογένειας μολονότι αναλύσεις βασισμένες στη λογοτεχνία, όχι στην κοινωνιολογία, ανέδειξαν πρόσφατα πόσο προβληματικό θεωρεί το θεσμό αυτό μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας, και μολονότι μετά και από δύο χρόνια εγκλεισμού, οι σχέσεις των ανθρώπων είναι τεταμένες και με την παραμικρή αφορμή απειλούν να πάρουν τις διαστάσεις ενός πολέμου των φύλων, με νεκρούς (δηλαδή νεκρές). Σε μας μένει να σκεφτούμε γιατί το κάνει και πώς θα αντιδράσουμε στα προξενιά του.