του Άκη Γαβριηλίδη

Τις άγιες αυτές μέρες πολλοί/-ές επέλεξαν να τις τιμήσουν δημοσιεύοντας ηλεκτρονικά –συνήθως σε μορφή γραπτή, σπανιότερα τραγουδιστή- στίχους του Νίκου Γκάτσου. Από όσες αναρτήσεις είδα εγώ, κανείς δεν επέλεξε τουλάχιστον το τραγούδι «Μεγάλη Παρασκευή» από το Νυν και Αεί του Ξαρχάκου, ένα τραγούδι εξαιρετικά γοητευτικό μουσικά και ως ένα βαθμό στιχουργικά (περί αυτού κατωτέρω)· προτιμήθηκαν δείγματα από στιχουργήματα της τελευταίας περιόδου της ζωής του, τα οποία εκδόθηκαν ή/ και μελοποιήθηκαν μεταθανάτια.

Τα δείγματα αυτά συνήθως είναι πολύ μέτρια στιχουργικά, ενώ ως επί το πλείστον δεν συνάδουν και πολύ με το πνεύμα του χριστιανισμού ως διδασκαλίας αγάπης και συγχώρεσης. Συχνά συνάδουν περισσότερο με το πνεύμα της Παλαιάς Διαθήκης, καθώς μιλούν για την έλευση ενός Μεσσία-τιμωρού και εκδικητή. Για να μην πούμε ότι συχνά συνάδουν με πιο πρόσφατα πράγματα: με δυσοίωνες πολιτικές και κοινωνικές ιδεολογίες που κυριάρχησαν κατά τον 20ό αιώνα με ολέθρια αποτελέσματα.

Ας πούμε, αυτό που έδωσε και πήρε ήταν ένα άλλο τραγούδι με το ίδιο θέμα, το οποίο, για να ξεχωρίζει από το πρώτο, έχει ως τίτλο τις ίδιες λέξεις σε αντίστροφη σειρά: Παρασκευή Μεγάλη. Και ειδικότερα δύο στροφές απ΄ αυτό, οι εξής:

Πάντα στον κόσμο θα ‘ρχεται

Παρασκευή Μεγάλη

και κάποιος θα σταυρώνεται

για να σωθούν οι άλλοι.

Έλα της θάλασσας θεριό

και του πελάγου μπόρα

το τρομερό σκουπιδαριό

να διώξεις απ’ τη χώρα.

Αυτό που κάνει καταρχάς εντύπωση σε αυτά τα δύο τετράστιχα είναι ότι δεν έχουν καμία νοηματική σχέση· σαν να είναι παρμένα από δύο διαφορετικές πηγές[1]. Το πρώτο αναφέρεται σε κάποιον αδύναμο που θανατώνεται χωρίς να φταίει, ενώ το δεύτερο σε κάποιον παντοδύναμο που θανατώνει όσους (θεωρείται ότι) φταίνε, ή πάντως –ακριβώς- τους εκδιώκει από τη «χώρα», χωρίς να μας εξηγείται ποιοι είναι αυτοί οι φταίχτες και ποιο το φταίξιμό τους.

Εάν μείνουμε στο βιβλικό συγκείμενο, η ανάθεση αυτής της επιχείρησης-σκούπας σε ένα «θεριό της θάλασσας» προφανώς παραπέμπει στον Λεβιάθαν. Ένα μυθικό κήτος το οποίο, ως γνωστόν, χρησιμοποίησε ως τίτλο του σχετικού έργου του ένας από τους γνωστότερους απολογητές της απόλυτης μοναρχίας στη νεότερη εποχή. Αν αυτό το συνδυάσουμε με το γεγονός ότι το προς εκδίωξιν υλικό προφανώς είναι έμψυχο, όχι άψυχο, και περιγράφεται με τον απαξιωτικό και απ-ανθρωποποιητικό χαρακτηρισμό «σκουπιδαριό», μπορούμε να μεταφράσουμε τον μεσσιανισμό αυτού του τετραστίχου ως εξής: «χρειαζόμαστε έναν ισχυρό και αδίστακτο ηγέτη που να απαλλάξει την Ελλάδα από όσους δεν θα έπρεπε να βρίσκονται σε αυτήν». Κάπως σαν τον Μπαρμπαγιάννη Μακρυγιάννη που καλείται να «πάρει μαύρο γιαταγάνι» και να επανέλθει στη ζωή ώστε «να κάνει το στραβό ίσιο».

Με άλλα λόγια, ο Γκάτσος εδώ –όπως και αλλού– προαναγγέλλει την έλευση του χρυσαυγιτισμού.

Ένα άλλο πάλι στιχούργημα που γνώρισε διαδικτυακό σουξέ αφορούσε τη Μεγάλη Τετάρτη. Αυτό περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τους στίχους:

Του σύμπαντος ηχεί το εκκρεμές

ξυπνήστε ν’ αποδώσουμε τιμές.

Φανήκαν οι ουράνιοι στρατηλάτες

σα σκοτεινού Ρουβίκωνα Γαλάτες.

Της γης αναθαρρήσαν οι πληγές …

Οι στίχοι αυτοί επίσης εκφράζουν μία μάτσο λατρεία της δύναμης. Επιπλέον όμως, η στρατόκαυλη αυτή δουλοπρέπεια εκφράζεται μέσα από εικόνες δυσλειτουργικές και κακοφτιαγμένες με βάση τις ίδιες τους τις προδιαγραφές.

Πρώτα απ’ όλα, τα εκκρεμή δεν «ηχούν».

Αυτό που είχε στο μυαλό του ο ποιητής ήταν προφανώς κάποιο ρολόι. Υπάρχουν όντως ρολόγια που ρυθμίζονται με βάση ένα εκκρεμές. Ωστόσο, εάν και όταν ηχούν, αυτό που ηχεί είναι το ρολόι, όχι το εκκρεμές. Η λέξη εκκρεμές από μόνη της δηλώνει απλώς «ένα στερεό σώμα μέσα σε βαρυτικό πεδίο, το οποίο μπορεί να περιστρέφεται γύρω από οριζόντιο άξονα που δεν περνάει από το κέντρο βάρους του» (Wikipedia).

Δεύτερον: εάν δεν μου διαφεύγει κάτι, η έκφραση «Γαλάτες του Ρουβίκωνα», την οποία χρησιμοποιεί ο Γκάτσος για να περιγράψει εκείνους μπροστά στους οποίους καλούμαστε να βαράμε προσοχές, δεν σημαίνει τίποτα. Δεν υπήρχαν κάποιοι ξεχωριστοί Γαλάτες του Ρουβίκωνα σε αντιδιαστολή με άλλους Γαλάτες π.χ. των Άλπεων. Ο Ρουβίκων ήταν ένας ποταμός που σημάδευε το όριο μεταξύ Ρώμης και Γαλατίας. Στη γνωστή έκφραση «διέβη τον Ρουβίκωνα», η διάβαση αυτή δεν αφορούσε Γαλάτες αλλά Ρωμαίους. Και ειδικότερα: εκείνους τους Ρωμαίους οι οποίοι ήταν, ακριβώς, στρατηλάτες –των ρωμαϊκών λεγεώνων, όμως, όχι των Γαλατών- και σκόπευαν να κινηθούν προς τη Ρώμη ώστε να  καταλάβουν την εξουσία. Να κάνουν δηλαδή στρατιωτικό πραξικόπημα[2]. Ένας Παπαδόπουλος μας χρειάζεται, σα να λέμε. Ή μάλλον, ήρθε ήδη, και εμείς καλούμαστε να αφυπνισθούμε και να του αποδώσουμε τιμές.

Τέλος, το να «αναθαρρήσουν οι πληγές» είναι έκφραση άνευ νοήματος. Ασφαλώς στην ποίηση ανήκουν οι ανθρωπομορφισμοί και οι προσωποποιήσεις. Αλλά το εύρημα κάποιων πληγών που χάνουν το θάρρος τους και μετά το ξαναβρίσκουν επειδή ήρθε η μεγάλη Τετάρτη είναι ένα εύρημα φλου αρτιστίκ που δεν παράγει κάποια ενδιαφέρουσα εικόνα, παρά μόνο εντυπωσιάζει όσους είναι ήδη προδιατεθειμένοι να εντυπωσιαστούν από μια συσσώρευση ημιακατανόητων όρων και μυθολογικών κυρίων ονομάτων και να θαυμάζουν σαν χάνοι.

Το τραγούδι «Μεγάλη Παρασκευή» του Ξαρχάκου, του 1974, περιέχει επίσης μία συσσώρευση θρησκευτικής προέλευσης συμβόλων. Το βάρος όμως των συμβόλων αυτών δεν «πνίγει» το τελικό άκουσμα. Αυτό ως ένα βαθμό οφείλεται στην πολύ διακριτική και «ψαγμένη» μελοποίηση του Ξαρχάκου, η οποία μεταξύ άλλων περιλαμβάνει μια γοητευτική εισαγωγή διάρκειας ακριβώς ενός λεπτού –η φωνή της Μοσχολιού μπαίνει μόνο αφού έχει προηγηθεί μία σχεδόν κλασικού, ή ρομαντικού, ύφους έκθεση των θεμάτων με διαδοχικά πιάνο, βιολί, βιόλα και ίσως κάποιο πνευστό (αν καταλαβαίνω καλά). Αλλά επίσης οφείλεται στο ότι οι στίχοι του Γκάτσου, λόγω προφανώς και του κλίματος της εποχής, δηλ. της επάρατης μεταπολίτευσης, είναι «γειωμένοι» σε ένα κοινωνικό πλαίσιο. Δεν υπάρχει κάποια αμφιμονοσήμαντη αντιστοίχιση με συγκεκριμένα ιστορικά περιστατικά, αλλά ιδίως ο στίχος «πάλευαν τα νιάτα/ για τη λευτεριά» είναι εμφανώς εμπνευσμένος από τα γεγονότα του Πολυτεχνείου και, εμμέσως, από την εμπειρία της εθνικής αντίστασης· αυτό που ψάχνει ο Γκάτσος δεν είναι απαραίτητα κάποια σύνδεση με μια συστηματοποιημένη πολιτική ιδεολογία, αλλά σύμβολα που να λειτουργούν και να εντυπώνονται στον ακροατή. Η εικόνα κάποιων νέων που στρατεύονται ανιδιοτελώς σε έναν αγώνα είναι ένα πολύ ισχυρό και λειτουργικό τέτοιο σύμβολο που δεν μπορεί να αγνοήσει.

Το ότι, εν έτει 2022, περισσότερη εντύπωση προκαλούν οι αναφορές σε σκοτεινούς στρατηλάτες, σε θαλάσσια θεριά και σε μπόρες που διώχνουν σκουπιδαριά, και ότι οι άνθρωποι προτιμούν αυτές για να ευχηθούν Καλό Πάσχα, ίσως δείχνει κάτι για την ελληνική κοινωνία και τους μετασχηματισμούς της.

[1] Σε μια προαναγγελία της κυκλοφορίας του τραγουδιού αυτού στο σάιτ ogdoo.gr, διαβάζουμε ότι «Ο συνθέτης Δημήτρης Παπαδημητρίου σταχυολόγησε τους στίχους αυτούς με άξονα την ένωση δύο εντυπωσιακών χαρακτηριστικών». Δεν προσδιορίζεται σε τι ακριβώς συνίσταται η σταχυολόγηση. Με βάση αυτή την αναφορά, πιθανολογώ ότι τα δύο αυτά τετράστιχα δεν προορίζονταν να αποτελέσουν μέρος του ίδιου τραγουδιού. Ασχέτως τούτου, αυτό που έχει σημασία εδώ δεν είναι τι ήθελε να κάνει με αυτά ο ποιητής, αλλά τι κάνουν σήμερα οι χρήστες τους· αυτοί, όπως άλλωστε και ο μουσικός, τα αντιλαμβάνονται χωρίς πρόβλημα ως μέρος της ίδιας ενότητας.

[2] Τον όρο ακριβώς αυτόν, «πραξικόπημα», χρησιμοποιεί το λήμμα «Ρουβίκωνας» της Βικιπαίδειας: «Στη ρωμαϊκή εποχή, κατά τη ρεπουμπλικανική περίοδο, ο νόμος απαγόρευε στους Ρωμαίους στρατηγούς να τον διαβούν με τις λεγεώνες τους. Το μέτρο αποσκοπούσε στο να αποτρέψει την είσοδο στρατού στην Ιταλία, επομένως και το ενδεχόμενο πραξικοπήματος ή εμφυλίου πολέμου».