του Μιχάλη Ντινόπουλου

 

Στα ελληνικά ανέκδοτα αναπαράγεται το στερεότυπο του Πόντιου ως παντελώς ευήθους. Προσωπικά, τα συγκεκριμένα ανέκδοτα ποτέ δεν μου άρεσαν, όπως ούτε και όσα αναφέρονται στο στερεότυπο των ξανθιών. Ορισμένοι Πόντιοι μου έχουν εξηγήσει πως τα ανέκδοτα αυτά τα έφεραν οι ίδιοι οι Πόντιοι και είναι προϊόν αυτοσαρκασμού. Ισχύει αυτή η άποψη; Δεν νομίζω. Μου φαίνεται πως πρόκειται για πολύ παλιό στερεότυπο, το οποίο έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα.

Όπως αναφέρει ο μελετητής Matthijs den Dulk (2020), οι κάτοικοι του Πόντου προβάλλονταν ήδη ως ευήθεις από την Μέση Κωμωδία (4ος αιώνας π.Χ.). Αντιγράφω τα όσα γράφει:

 

This attempt at humor stood in a long tradition of comedic abuse of Pontus and its inhabitants that can be traced back to Middle Comedy. Very little has survived of the four plays from this period that were entitled Pontikos, but in Stephen Mitchell’s estimation the inhabitants of Pontus “were doubtless portrayed as slow witted.” This is indeed plausible given the role that Pontus and Pontics play in later comedic writings. The satirist Menander wrote, Πόντος· παχεῖς γέροντες, “Pontus: thick-witted old men” (Sam. 98).

 

Το στερεότυπο αυτό το αναπαράγει και ο Λουκιανός στις κωμωδίες του. Συγκεκριμένα, περιγράφει κοροϊδευτικά τους Παφλαγόνες και κατοίκους του Πόντου ως παχείς τη διανοία και απαίδευτους. Όπως γράφει ο den Dulk:

 

Lucian of Samosata, partly echoing this description, states that the inhabitants of Paphlagonia and Pontus were “thick-witted” (παχύς) and “uneducated” (ἀπαίδευτος, Alex. 17). Indeed, it is precisely because of the assumed stupidity of the people in this area that the “false prophet” Alexander wanted to set up [a] shop in this area (Alex. 9).

 

Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον πως ένας από τους κύριους αυτόχθονες λαούς του Πόντου, οι Σάννοι, συνδέθηκε έντονα με το στερεότυπο αυτό, τόσο που το όνομα του φαίνεται να έγινε συνώνυμο της λέξης «μωρός» τόσα στα αρχαία ελληνικά, όσο και στη δημώδη ελληνική του Βυζαντίου. Ποιοί ήταν οι Σάννοι; Ήταν λαός που κατοικούσε στην περιοχή της Τραπεζούντας και που αργότερα, επί Βυζαντίου, έγινε γνωστός με το όνομα Τζάνοι (και Τζάννοι). Οι Τζάνοι θεωρούνται από ορισμένους μελετητές ως πρόγονοι των Λαζών που κατοικούν μέχρι σήμερα στην περιοχή του Πόντου. Άλλωστε στα Γεωργιανά οι Λαζοί αποκαλούνται Ch’ani, δηλαδή Τζάνοι.

Ο Ευστάθιος ο Θεσσαλονικέας (12ος αιώνας) αναφέρει τα εξής σχετικά με τους Σάννους:

 

Ὁ παρά τῷ κωμικῷ Κρατίνω Σάννας οὐ τόν εὐήθη ἁπλῶς δηλοῖ, ἀλλά τόν μωρόν, ὃν ἲσως ἡ κοινή γλῶσσα Τζαννόν λαλεῖ. Δόξοι δ’ ἂν εἰλῆφθαι ἡ λέξις ἀπό τῶν Ἀσιανῶν Σάννων, οὓς οἱ ἰδιῶται Τζάννους καλοῦσι, βαρβαρικούς ὄντας καί ὡς εἰκός εὐήθεις δι’ ἀπαιδευσίαν.

 

Οι σημερινοί απόγονοι των Σάννων και Τζάνων, οι Λαζοί του Πόντου, έχουν ίσως κληρονομήσει από τους προγόνους τους το συγκεκριμένο αρνητικό στερεότυπο και αποτελούν αντικείμενο τουρκικών ανεκδότων όπου παριστάνονται ως ευήθεις, όπως ακριβώς δηλαδή οι Πόντιοι στα ελληνικά ανέκδοτα. Αυτό το βρίσκω πάρα πολύ ενδιαφέρον. Σύμφωνα με τον γνωστό μελετητή Anthony Bryer:

 

Most Turks will tell you that they [i.e. the Laz] are a backward, imam-ridden, quarrelsome people of mixed blood, speaking a travesty version of Turkish, and living a boorish life in a poor, wild part of the country … they are the butt of popular jokes that show them to be both sly and stupid.

 

Συνοψίζοντας, νομίζω πως είναι ξεκάθαρο πως οι κάτοικοι του Πόντου ήδη από την αρχαιότητα θεωρούνταν ευήθεις και ήταν αντικείμενο κωμωδιών, πρόκειται για ένα πολύ παλιό στερεότυπο δηλαδή, που επιβίωσε ίσως και μέχρι τη βυζαντινή εποχή. Οι Λαζοί, απόγονοι των Σάννων και Τζάνων, δηλαδή των αρχαίων κατοίκων του Πόντου, πιθανό να κληρονόμησαν το στερεότυπο αυτό και είναι σήμερα αντικείμενο τουρκικών ανεκδότων. Οι Πόντιοι, κατά την άποψη μου εξελληνισμένοι Λαζοί σε μεγάλο βαθμό, πιθανώς να κληρονόμησαν και αυτοί το συγκεκριμένο στερεότυπο. Οπότε δεν μου φαίνεται πως τα «αντιποντιακά» ανέκδοτα είναι προϊόν αυτοσαρκασμού, αλλά πολύ παλιού στερεότυπου κατά των αυτόχθονων κατοίκων του Πόντου. Συσχέτιση μεταξύ του αρχαιοελληνικού στερεότυπου κατά των κατοίκων του Πόντου και του νεοελληνικού ανάλογου στερεότυπου κάνει και ο Εβραίος μελετητής Gideon Bohak (2005). Σύμφωνα με αυτόν, το εν λόγω στερεότυπο ξεκινά ήδη με τον Ηρόδοτο, συνεχίζεται από τους μετέπειτα αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και επανεμφανίζεται στη σύγχρονη εποχή με τα ποντιακά ανέκδοτα:

 

[Herodotus] noted … that the nations who dwell along the Black Sea coast, the Scythians excepted, are the most ignorant of all men, and none of them has any claim to wisdom (4.46). This assessment of the Pontic peoples’ stupidity will be echoed in many strands of later Greek literature, reemerging in the modern period in a cluster of «Pontic jokes.»

 

Πηγές:

-Κοραής, Αδαμάντιος (εκδότης) (1827). Αρριανού των Επικτήτου Διατριβών βιβλία τέσσαρα (δεύτερο μέρος), σελίδα 393

-Bohak, Gideon (2005). “Ethnic Portraits in Greco-Roman Literature,” in Erich S. Gruen, ed., Cultural Borrowings and Ethnic Appropriations in Antiquity (Stuttgart: Franz Steiner), σελίδα 211

-Bryer, Anthony (1966). »Some Notes on the Laz and Tzan (I)», Bedi Kartlisa: Revue de kartvélologie, σελίδες 183-184

-Den Dulk, Matthijs (2020). »Aquila and Apollos: Acts 18 in Light of Ancient Ethnic Stereotypes.» Journal of Biblical Literature, 139 (1), σελίδα 184