μια συνέντευξη του Ζαν-Λυκ Μπανσάρ

 

Την Κυριακή 7 Ιουλίου 2017, στη Νοτρ-Νταμ-ντε-Λαντ, η οποία παραμένει ένα έδαφος προς υπεράσπιση[1], παιζόταν η αρχαιότερη από τις τραγωδίες του Αισχύλου, οι Ικέτιδες. Γυναίκες που ήρθαν από την Αίγυπτο καταφεύγουν στο Άργος και ικετεύουν τον Ηγεμόνα να τους χορηγήσει άσυλο: δεν θέλουν να υποχρεωθούν να παντρευτούν τους εξαδέλφους τους που τις καταδιώκουν. Ο Ηγεμόνας ταλαντεύεται, ζητά συμβουλές, ανθίσταται σε μια απειλή πολέμου … Οι ηθοποιοί δεν είναι επαγγελματίες, αλλά στηρίζουν με ιδιαίτερη πεποίθηση το επιχείρημα του ποιήματος, τόσο μάλλον που έτσι υπερασπίζονται τη δική τους μοίρα. Ο Jean-Luc Bansard, o σκηνοθέτης, μας εξηγεί.

 

– Μου έκανε εντύπωση αυτή η παράσταση των Ικέτιδων. Καθώς βγαίναμε, άκουγα πολλά άτομα να λένε ότι θα ήθελαν να φέρουν το θίασο να παίξει και στην περιοχή τους. Είχατε τέτοιες προτάσεις;

Ζ.Λ.Μ. Κάθε φορά που παίζουμε, οι αντιδράσεις είναι πολυάριθμες: δεν ξέρω αν αυτό οφείλεται στο κείμενο του Αισχύλου, στην καλλιτεχνική μορφή, ή στην παρουσία των ανθρώπων αυτών που διέσχισαν τη Μεσόγειο υπό τρομερές συνθήκες και που διηγούνται αυτή την ιστορία. Αλλά είναι αλήθεια ότι στη Νοτρ-Νταμ-ντε-Λαντ το συναίσθημα μεταδόθηκε. Δεχθήκαμε τρεις προσκλήσεις για παραστάσεις από τότε: αυτό δείχνει μια έντονη ταύτιση.

 

– Το κείμενο συνδυάζει μια επινοημένη γλώσσα με την αρχαιοελληνική ποίηση. Πρόκειται για κάποια προσαρμογή που γράψατε ειδικά γι’ αυτούς τους ηθοποιούς;

Κάθε άλλο! Είναι απλώς η μετάφραση του σκηνοθέτη και ποιητή Ολιβιέ Πυ, που δέχθηκε να μου την παραχωρήσει. Το μόνο στοιχείο που αφαίρεσα ήταν η αφήγηση της ιστορίας τής Ιώς που μεταφέρεται από την Ελλάδα διαμέσου της Μεσογείου, η οποία ακούγεται τρεις φορές στο πρωτότυπο.

Αυτό που εμείς προσθέσαμε στο αρχικό κείμενο, είναι κάποιοι ύμνοι τους οποίους ψάλλουμε σε μία φανταστική γλώσσα. Τους ύμνους αυτούς επινόησε ο Ολιβιέ Μεσσαζέ, ο συνθέτης με τον οποίο δουλεύω εδώ και είκοσι χρόνια· ο Ολιβιέ γράφει συχνά σε γλώσσες τις οποίες φαντάζεται. Του παρήγγειλα να μου γράψει ύμνους που να συνδυάζουν τις συνολικά δώδεκα ή δεκατέσσερις γλώσσες που μιλούν, όλοι και όλες μαζί, οι ηθοποιοί του έργου[2]. Επινοήσαμε αυτή την δέκατη πέμπτη γλώσσα, που δεν είναι ούτε τα ελληνικά, ούτε η γλώσσα κάποιας συγκεκριμένης χώρας. Μας άρεσε αυτή η ιδέα: οι ηθοποιοί να τραγουδούν μαζί σε μια γλώσσα που δεν ανήκει σε κανέναν, στη γλώσσα του κόσμου. Το διασκεδαστικό είναι ότι οι θεατές νομίζουν ότι αναγνωρίζουν μια γλώσσα που ήδη ξέρουν: άλλοι ακούν ελληνικά, άλλοι ρωσικά· ενώ είναι απλώς ονοματοποιίες, που αποκτούν νόημα διά της ερμηνείας.

 

– Πώς σας ήρθε η επιθυμία για αυτή τη συγκεκριμένη παράσταση;

Δούλευα ακόμα πάνω στους Μονολόγους της Γάζας, ένα κείμενο που αγάπησα πολύ, εν μέρει διότι πηγαίνω συχνά στην Παλαιστίνη για να δουλέψω με τους φίλους μου του θεάτρου Ashtar. Ήμουν βυθισμένος στη δουλειά εκείνη όταν άκουσα, σε έναν δρόμο της Λαβάλ, δυο νέους ανθρώπους να μιλάνε μια γλώσσα που δεν αναγνώριζα. Τους πλησίασα με περιέργεια, και μου είπαν ότι μιλούσαν κουρδικά. Ήταν οι γιοι της πρώτης συριακής οικογένειας που έφτασε στη Λαβάλ. Τους πρότεινα να έρθουν να παίξουν μαζί μας στους Μονολόγους της Γάζας, όπως και έκαναν. Έπειτα, ήρθε η δική τους σειρά να μου ζητήσουν κάτι: «Πρέπει να μιλήσετε και για μας, τους Κούρδους της Συρίας, γιατί κανείς άλλος δεν το κάνει». Τις μέρες εκείνες ο Ολιβιέ Πυ παρουσίαζε τη μετάφρασή του. Από τη στιγμή που άκουσα αποσπάσματα να μεταδίδονται από το ραδιόφωνο, αποφάσισα ότι οι Ικέτιδες θα ήταν το επόμενό μου εργαστήρι πολιτειότητας. Αγόρασα το βιβλίο, επικοινώνησα με τον Ολιβιέ Πυ, εξασφάλισα τη συνεργασία του και ένα χρόνο μετά το πράγμα είχε πάρει το δρόμο του.

 

– Πώς αισθάνονται οι ηθοποιοί σε σχέση με την επιλογή του έργου;

Ένας απ’ αυτούς μου είπε ότι, όταν έρχεται στην πρόβα, αναπνέει. Το να αναπνέεις, σημαίνει ταυτόχρονα να βρίσκεις ένα κέντρο της ύπαρξής σου και να ξαναβρίσκεις μια κατάσταση όπου νιώθεις ζωντανός. Έχω την αίσθηση ότι αυτό το συναίσθημα το μοιράζονται και οι υπόλοιποι του θιάσου. Λειτουργούμε σαν οικογένεια και, σε μια οικογένεια, δεν αναρωτιέσαι αναγκαία ούτε συστηματικά για το μέλλον. Την παράσταση αυτή την αφήνω να λειτουργήσει διαφορετικά από τις άλλες, τις επαγγελματικές παραστάσεις του θεάτρου μας, για τις οποίες αναζητώ ενεργά ημερομηνίες να παιχτούν … Γι’ αυτήν εδώ, δεν ανέλαβα καμία εμπορική ενέργεια, καμία διαφήμιση. Οι ηθοποιοί συμφωνούν με αυτό. Από τότε που ξεκινήσαμε, συμβαίνει να παίζουμε δύο με τρεις φορές το μήνα. Αυτή η τακτικότητα είναι επίσης μια πτυχή της οικογενειακής τελετουργίας …

Σε κάμποσο καιρό, η οργάνωση Emmaüs France οργανώνει μια σημαντική εκδήλωση, το «Άρθρο 13», από το όνομα του άρθρου της Διακήρυξης των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων που λέει ότι κάθε άνθρωπος έχει το δικαίωμα να κυκλοφορεί ελεύθερα στον κόσμο και να εγκαθίσταται όπου επιθυμεί, και μας ζήτησε να παίξουμε εκεί. Αυτή τη στιγμή, ανησυχούμε για την τύχη ενός ηθοποιού μας από το Κόσοβο, ο οποίος υποχώρησε στις πιέσεις της νομαρχίας και δέχθηκε το ποσό που του προσφερόταν για να επιστρέψει. Έφυγε στις 9 Αυγούστου. Το να παίξουμε έχοντας εκείνον στο μυαλό μας αναδεικνύει πολύ πειστικά πού περίπου βρίσκεται αυτό το δικαίωμα σήμερα.

 

– Ένας από τους ηθοποιούς, ο Έλιοττ, μου έλεγε ότι εσείς ήρθατε και τον αναζητήσατε, ενώ αυτός δεν σκόπευε ιδιαιτέρως να ασχοληθεί με το θέατρο. Δουλεύετε πάντοτε έτσι;

Ναι, στο πλαίσιο των «εργαστηρίων πολιτειότητας», όπως τα ονομάζω. Εγώ ο ίδιος βγήκα μέσα από το ερασιτεχνικό θέατρο, και δούλεψα με ερασιτέχνες κάθε προέλευσης, στα νοσοκομεία, σε τόπους κράτησης. Οι φίλοι μου του θεάτρου Αστάρ, στη Ραμάλλα και στη Γάζα, δημιούργησαν τους Μονολόγους της Γάζας χρησιμοποιώντας αφηγήσεις εφήβων που επλήγησαν από τον πόλεμο του 2008-2009 και είχαν χάσει κάποιον οικείο, συχνά κάποιον γονιό.

Δουλεύοντας πάνω στα τριαντατρία κείμενα που προέκυψαν έτσι, ζήτησα από εθελοντές σε κέντρα αλφαβητισμού να παίξουν σε ένα σχήμα «διδύμου» με έναν εκπαιδευόμενο. Επί σκηνής, οι μη γαλλόφωνοι ηθοποιοί έπαιζαν στη γλώσσα τους, και ο αντίστοιχος εθελοντής μετέφραζε στα γαλλικά. Για να βαθύνω τη σχέση, ζήτησα από τις ηθοποιούς του χορού να μάθουν τουλάχιστον μία φράση στη γλώσσα του «παρτεναίρ» τους.

Ο  Έλιοττ Εουόλα Ουατέκο είναι από τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό. Η συνάντησή μας ήταν πολύ όμορφη: όταν ξεκίνησα αυτό το πρότζεκτ, είχα πάρει σβάρνα τα σχολεία γλώσσας, ιδίως αυτά που στήνει η France Terre d’asile. Εκεί βρήκα τον Έλιοττ και του εξήγησα τι ψάχνω. Ήρθε να μας βρει την επομένη. Στην αρχή τα γαλλικά του δεν ήταν καλά και έπαιζε στα λινγκάλα. Αλλά μέσα από τις καθημερινές επαφές, η άρθρωσή του έγινε πολύ πιο ρευστή και διαυγής. Σήμερα έχει γίνει ο δεύτερος τεχνικός του θιάσου.

Η θεατρική δουλειά βοηθά με τον τρόπο της στην εκμάθηση της γλώσσας. Όταν ξεκινήσαμε, έδινα τις σκηνικές οδηγίες στα γαλλικά και στα αγγλικά: τώρα, ακόμα και οι αγγλόφωνοι Ερυθραίοι δεν χρειάζονται μετάφραση.

Οπότε, τα «εργαστήρια πολιτειότητας» είναι μια δουλειά ερασιτεχνών που ενδέχεται να οδηγήσει σε επαγγελματοποίηση: ο τωρινός διευθυντής σκηνής, που είναι πρόσφυγας από το Καζαχστάν, ξεκίνησε ως εθελοντής όπως όλοι οι υπόλοιποι, και τώρα είναι ένας από τους δύο αμειβόμενους του θιάσου. Ο Μπραΐμ, που παίζει τον Ηγεμόνα, είναι πρόσφυγας από την Τυνησία, και όταν εξέφρασε την επιθυμία να γίνει επαγγελματίας ηθοποιός, προσπάθησα να τον αποτρέψω: του έλεγα ότι αυτό δεν είναι ακριβώς ο καλύτερος τρόπος να βγάζεις το ψωμί σου! Τελικά επέμεινε τόσο που τα κατάφερε, και συμπλήρωσε τα πρώτα του εικοσιπέντε ένσημα στη σκηνή μας.

 

– Αυτή η προσέγγιση μοιάζει με αυτό που πρεσβεύουμε κι εμείς στην οργάνωσή μας, την Insatiable [Ο Ακόρεστος]: η τέχνη ως ένα εργαλείο, αν όχι και ως πρόφαση για τη συνύπαρξη … Μήπως αυτός είναι και ένας κατάλληλος τρόπος να προσελκύεις επιχορηγήσεις;

Θα αρχίσω απ’ το τελευταίο: είχα αποφασίσει ότι η παράσταση αυτή δεν θα έπαιρνε καμία κρατική ενίσχυση. Εγώ ο ίδιος δεν πληρώθηκα. Δούλεψα υπό τους ίδιους όρους με τους πρόσφυγες ηθοποιούς, στη βάση της εξής πρότασης: «Αν συμφωνείτε με το κείμενο του Αισχύλου, ελάτε να παίξετε μαζί μου». Είμαι αυτοδίδακτος στο θέατρο, έμαθα πάνω στη σκηνή: το να θεωρήσω θεμιτό να καταπιαστώ με τον Αισχύλο δεν μου ήταν δεδομένο εξ αρχής, το κλασικό θέατρο μου φαινόταν ακόμα σαν ένα πηγάδι δίχως πάτο. Αλλά, μετά από τριάντα χρόνια καριέρας, ήταν για μένα η ευκαιρία να δουλέψω επί σκηνής με ένα κλασικό κείμενο που συμπυκνώνει όλες τις προσωπικές μου ανησυχίες ως καλλιτέχνη … ή μάλλον ως τεχνίτη της σκηνής –προτιμώ αυτόν τον όρο- και ταυτόχρονα με εγκαλεί ως πολίτη. Είμαι παλιός μαοϊκός, υπήρξα εργάτης σε εργοστάσιο, έχω μια πολύ βαθιά στράτευση στο διεθνισμό. Η επιλογή αυτή μου έδωσε μία αίσθηση πληρότητας.

 

– Άρα πρόκειται για μια άρθρωση τόσο χρήσιμη σήμερα: ένας άμεσος μετασχηματισμός του πραγματικού με το εργαλείο του θεάτρου, μέσα σε ένα σύμπαν μεταφορικό, ποιητικό, το οποίο την ίδια στιγμή μπορεί να βοηθήσει στο πιο συγκεκριμένο, καθημερινό επίπεδο, το επίπεδο μίας καθημερινής αδικίας.

Από τους δεκαοκτώ αλλοδαπούς ηθοποιούς του θιάσου, οι περισσότεροι έχουν καταθέσει αίτηση ασύλου. Σήμερα, μία από τις προϋποθέσεις για τη χορήγηση ασύλου, εκτός από τη γνώση της γαλλικής γλώσσας, είναι να έχεις κοινωνική ζωή … Καθώς οι ηθοποιοί μας παίζουν σχεδόν δυο χρόνια τώρα, και έδωσαν εικοσιπέντε παραστάσεις μπροστά σε γεμάτες αίθουσες, τους είναι πλέον δυνατό να επικαλεστούν αυτό το γεγονός στη νομαρχία. Δυστυχώς αυτό δεν αρκεί πάντοτε. Δύο από τις ηθοποιούς μας, δύο δίδυμες αδελφές, είναι λαθραίες. Απελάθηκαν, μετά επέστρεψαν με τη δική μας συμπαράσταση, παράτυπα. Η αστυνομία το γνωρίζει, και, μέχρι στιγμής, τις αφήνει ήσυχες. Και οι δύο έχουν μάθει τόσο καλά γαλλικά που μεταφράζουν οι ίδιες τις ατάκες τους από τα αλβανικά.

Ένας άλλος ηθοποιός μας είναι από τη Μογγολία. Είχε εγκλειστεί σε κέντρο κράτησης. Στείλαμε όλα τα έγγραφα, άρθρα εφημερίδων όπου περιέγραφε το έπος της διαδρομής του, φωτογραφίες του θιάσου. Τελικά όχι μόνο ανακλήθηκε η εντολή απέλασης, αλλά και του δώσανε τίτλο παραμονής δεκαετούς διάρκειας. Η συμμετοχή του στο θίασο δεν ήταν ο μόνος λόγος γι’ αυτό, αλλά συνέβαλε, βοήθησε.

Από μια άλλη οπτική, είναι επίσης κρίσιμο ότι οι Γάλλοι που συμμετείχαν στο πρότζεκτ είχαν κι αυτοί την ευκαιρία να δουν με τα μάτια τους αυτούς τους «αλλοδαπούς» για τους οποίους άκουγαν από τα ΜΜΕ, ας πούμε σε σχέση με το Καλαί. Όλες οι κοινωνικές συνθήκες ξεχνιούνται, τίθενται σε αναστολή μέσα στη θεατρική δουλειά, δεν μένει πια παρά μόνο η ιδιότητα του ανθρώπου. Είναι εντυπωσιακό: όταν οι Γάλλοι που παίζουν στην παράσταση μου μιλούν για τους πρόσφυγες, των οποίων τη φωνή μεταφέρουν στα γαλλικά, συμβαίνει κάτι σαν … [αναστενάζει] δεν ξέρω αν πρέπει να μιλήσουμε εδώ για μια αποκάλυψη. Η ανθρώπινη συνάντηση είναι πιο ισχυρή από οτιδήποτε μπορούμε να αφηγηθούμε.

 

 

[1] Στη Notre-Dame-des-Landes εδώ και πολλά χρόνια υπήρχε ένα σχέδιο κατασκευής ενός γιγαντιαίου αεροδρομίου. Το έργο είχε συναντήσει την έντονη αντίθεση οικολόγων και τοπικών κινημάτων και τελικά, λίγους μήνες μετά τη συνέντευξη αυτή, πράγματι εγκαταλείφθηκε οριστικά [Σ.τ.μ.].

[2] Οι οποίες κατάγονται μεταξύ άλλων από τις εξής χώρες: Συρία, Κόσοβο, Αλβανία, Μογγολία, Γαλλία, Αλγερία, Τυνησία, Ερυθραία, Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό.

 

Η συνέντευξη αυτή δημοσιεύθηκε στο τεύχος 2 του περιοδικού Archipels, με τον τίτλο «Eschyle internationaliste». Μετάφραση: Α.Γ.