του Γιώργου Κεραμιδιώτη

 

Πέρα από τις προθέσεις του σκηνοθέτη, η ταινία του Νόλαν θα μπορούσε να ‘ ναι μια αλληγορία για την ελληνική περίπτωση. Θα επανέλθω σ’ αυτό προς στο τέλος του κειμένου.

Κάθε αμερικάνικη ταινία άξια λόγου απαντά στο πρόβλημα «Αμερική», ή στο πρόβλημα του κόσμου, στοχαζόμενη τον πρωταγωνιστή και το κινηματογραφικό είδος, ενώ ταυτόχρονα εγγράφει και τη θεώρηση, την ιδέα που έχει ο σκηνοθέτης για τον άνθρωπο. Χωρίς το τελευταίο δεν υπάρχει σινεμά ως τέχνη. Υπάρχουν μόνο ιστορίες. Αλλά το σινεμά μεταξύ των άλλων αφηγείται και ιστορίες.

Το κινηματογραφικό είδος δίνει τις ιδιαίτερες καταστάσεις, την ανάλογη ατμόσφαιρα, τον τύπο του πρωταγωνιστή, το είδος των ιστοριών, έτσι ώστε να μπορεί να πλησιάσει καλύτερα την αλήθεια. Ο πρωταγωνιστής καλείται να απαντήσει σε ερωτήματα όπως: Πώς επιδιώκω τη ευτυχία; Σε ποιά σχέση βρίσκονται τα δυο φύλα; Υπάρχει αγάπη σ’ έναν κόσμο διαφθοράς; Tι κάνω με την τεχνολογία; με το κράτος; με τον πόλεμο; με την αδικία;

Αυτό που διακρίνει τον αμερικάνικο κινηματογράφο από τον ευρωπαϊκό είναι ότι ο μεν πρώτος έχει ως κεντρική θεματική την επιβίωση, ο δε δεύτερος την επιλογή του τρόπου ζωής (Resnais, Rohmer, Godard, Fassbinder, Oliveira …). Σε ποιον τρόπο ζωής περνά η αλήθεια, το νόημα; Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο το ευρωπαϊκό σινεμά δεν χρειάζεται τις εικόνες δράσης, όπως το Χόλλυγουντ. Η επιλογή τρόπου ζωής χρειάζεται εικόνες σκέψης κι όχι δράσης, προβολές μέσα στο χρόνο και μιαν άλλη ράτσα ηθοποιών – πρωταγωνιστών.

Το Χόλλυγουντ τις χρειάζεται, για το καλύτερο και για το χειρότερο, κατά την γνώμη μου:

1. Λόγω των κινηματογραφικών ειδών, συστατικό στοιχείο των οποίων είναι οι εικόνες δράσης.
2. Λόγω της λογικής της επιβίωσης που με ποικίλες μορφές οργανώνει τις ιστορίες.
3. Λόγω (μια κάπως αυθαίρετη ερμηνεία) της κληρονομιάς της Αμερικής ως νικητή του β’ παγκόσμιου πολέμου. Η Ευρώπη ηττήθηκε. Η Αμερική συνεχίζει να δοξάζει αυτό που τη δόξασε.

Η ιστορία της ταινίας Δουνκέρκη είναι γνωστή: στις αρχές του β΄ παγκόσμιου πολέμου η ναζιστική πολεμική μηχανή παγίδεψε στη Δουνκέρκη περί τους 400.000 στρατιώτες, Άγγλους και Γάλλους. Τους χτυπά αλύπητα τόσο από αέρος όσο και με τα υποβρύχια. Κάθε προσπάθεια των παγιδευμένων να πλησιάσουν τις αγγλικές ακτές με πλοία, καταλήγει σε κόλαση.

Εικόνα από τους ναζιστές δεν έχουμε, μόνο την καταστροφική μανία της πολεμικής μηχανής και τα αποτελέσματά της. Ο Νόλαν αναδεικνύει τον ηρωισμό της επιβίωσης, με την έννοια της δύναμης, του κουράγιου: αντοχή, θέληση για ζωή και φυσικά επ’ ουδενί παράδοση και υποταγή.

     – Ελίας Κανέττι: «Η στιγμή της επιβίωσης είναι μια στιγμή της δύναμης». –

Στην προηγούμενη ταινία του ΙΝΤΕΡΣΤΕΛΑΡ, η ζωή στην Γη έφθασε στο τέλος, το άζωτο καίει τα πάντα, η μόνη λύση για να επιβιώσει η ανθρωπότητα είναι η μετακόμιση της σε άλλους πλανήτες. Το κρυφό σχέδιο του διευθυντή του προγράμματος, Μάικλ Κέιν, είναι να μετακομίσει μικρός μόνο αριθμός ανθρώπων που θα αναπαραγάγει την ανθρωπότητα (φασισμός)· το φανερό σχέδιο του πρωταγωνιστή είναι να μεταφέρει όλη την ανθρωπότητα. Συναντάμε κι εδώ όλα τα χαρακτηριστικά της Ιδέας του Νόλαν για τον άνθρωπο: οριακή κατάσταση, δύναμη επιβίωσης, διάσωση, θυσία.

Το θέμα της μετακόμισης της ανθρωπότητας σε άλλους πλανήτες τέθηκε για πρώτη φορά, στο πλαίσιο του Σοσιαλισμού, από τον βιοπολιτικό Μπογκντάνοφ στα τέλη του 19 αιώνα.

Στη Δουνκέρκη, όσο οι προσπάθειες των στρατιωτών αποτυγχάνουν να σπάσουν την θανατηφόρα παγίδευση, γίνεται αναγκαία η εμφάνιση μιας άλλης δύναμης –ή περισσότερων- που θα στηρίξουν τη διάσωσή τους. Η μία δύναμη έρχεται από αέρος, με τρία καταδιωκτικά με οριακά καύσιμα –κι όχι τυχαία, διότι κι εδώ πρέπει να υπηρετηθεί η ιδέα της θυσίας. Η άλλη δύναμη από θαλάσσης, στην αρχή με τον πατέρα, τον γιό του και τον φίλο του γιου, που με το μικρό καράβι περιμαζεύουν μισοπνιγμένους, και προς το τέλος της ταινίας υπάρχει η μεγαλειώδης εμφάνιση του λαού με βάρκες, που θυμίζει σκηνή από ταινία του Αϊζενστάιν, ως όλη η ταινία να ‘γινε όχι μόνο για να δοξάσει την δύναμη της επιβίωσης αλλά και για να χαιρετήσει την μεγαλειώδη είσοδο του λαού με τη θυσιαστική του παρουσία. Είναι στιγμή υψηλής συγκίνησης. Ο Νόλαν ξεδιπλώνει την Ιδέα του για τον άνθρωπο μέσα σ’ ένα κινηματογραφικό σύμπαν με εικόνες που θυμίζουν εικόνες από την κόλαση του Δάντη. Μια πορεία κατάβασης στον Άδη. Τα ξεκοιλιασμένα πλοία, το φλεγόμενο πετρέλαιο στην θάλασσα μέσα στην νύχτα, με τα καμένα σώματα να επιπλέουν …

H ταινία αναπτύσσεται γύρω από τρία νεανιριμκά ζευγάρια που το καθένα έχει ένα συγκεκριμένο ρόλο. Το ένα να υφίσταται όλο το μαρτύριο των επιθέσεων και να παλεύει για την επιβίωση, το άλλο διασώζει τους μισοπνιγμένους, και οι αεροπόροι να εμποδίζουν τα χτυπήματα των καταδιωκτών, ως να πρόκειται για μια ταινία μύησης. Και πράγματι, περί αυτού πρόκειται. Γι’ αυτό ίσως και δεν έχουμε ηθοποιούς σταρ. Το δράμα κορυφώνεται με το θάνατο ενός νέου, του δεύτερου ζεύγους, ο οποίος μάλιστα θανατώνεται από έναν μισοτρελαμένο διασωθέντα … αντιπολεμική υπογράμμιση.

Η ταινία στο τελευταίο μέρος επανέρχεται στον έναν από τους τρεις αεροπόρους –οι άλλοι δύο έχασαν την μάχη- που καταρρίπτει το γερμανικό καταδιωκτικό. Οι στρατιώτες σώζονται, μένει όμως από καύσιμα και κατευθύνεται προς τον εχθρικό χώρο. Ο αεροπόρος για μια στιγμή σκέφτεται να κάνει χρήση του αλεξίπτωτου, κοιτάει κάτω, βλέπει και βλέπουμε τους στρατιώτες που περιμένουν σε σειρές τα πλοία, αλλάζει όμως γνώμη και συνεχίζει την πτήση του.

Προσγειώνεται στον εχθρικό χώρο, κατεβαίνει από το αεροπλάνο, του βάζει φωτιά, τα γερμανικά κράνη στο βάθος τον περικυκλώνουν. Πολύ αινιγματική σκηνή… Γιατί δεν χρησιμοποίησε το αλεξίπτωτο όταν μάλιστα είχε μεγάλη πιθανότητα να σωθεί; Κατά την γνώμη μου ο Νόλαν μεταμορφώνει τον αεροπόρο σε αγγελιοφόρο που μηνύει στους Γερμανούς ότι ο πόλεμος γι αυτούς έχει χαθεί. Έχουμε κερδίσει τον πόλεμο διότι δείξαμε αντοχή, δύναμη επιβίωσης, θυσία, και με τον Λαό δίπλα μας. Υπ’ αυτήν την έννοια η ταινία δεν είναι αντιηρωική.

Ο ηρωισμός, συστατικό στοιχείο του αμερικάνικου κινηματογράφου, επανα-προσεγγίζεται το τελευταίο διάστημα διαφορετικά. Ο ήρωας δεν είναι· γίνεται ήρωας μέσα σε οριακές καταστάσεις που προκαλούνται όχι για να αναδειχτεί ο υπάρχων ηρωισμός του (όπως στον κλασσικό κινηματογράφο), αλλά για να αναμετρηθεί μαζί τους, με γνώση, αποφασιστικότητα και κουράγιο. Η ταινία του Κλιντ Ίστγουντ Sully είναι προς αυτήν την κατεύθυνση, καθώς και η ταινία Ριψοκίνδυνοι Άνδρες που αναδεικνύει τη λογική του ηρωισμού και τη αυτοθυσία της ομάδας των πυροσβεστών. Αλλά το ίδιο ισχύει και για την τελευταία ταινία του Καουρισμάκι Η άλλη πλευρά της ελπίδας. Εκεί ο εστιάτορας πράττει κάτι σημαντικό (συμπαρίσταται στον μετανάστη) όταν εγκαταλείπει τον ανούσιο τρόπο ζωής του, όχι γιατί ξέρει εκ των προτέρων τι θέλει αλλά γιατί έτσι ανοίγεται μια δυνατότητα να συμβεί κάτι. Στην ταινία Ριψοκίνδυνοι Άνδρες ο νεαρός εθελοντής πυροσβέστης, πρώην αλκοολικός και πρεζόνι, ζητά από τον «αρχηγό» της ομάδας να μεσολαβήσει να τον προσλάβουν στη κρατική πυροσβεστική… η απάντηση του είναι, «αν φύγεις από μας η θα πεθάνεις η θα πέσεις ξανά στα ναρκωτικά». Και οι τρεις ταινίες στέκουν εχθρικά απέναντι στους θεσμούς.

Γιατί η ταινία έχει να κάνει με τη ελληνική περίπτωση;

Στα χρόνια της κρίσης, και ιδιαίτερα μετά το δημοψήφισμα του ’15, το πολιτικό σύστημα δεν χάνει ευκαιρία να επισείει τον φόβο για την επιβίωση, σε περίπτωση που κινηθεί ο λαός έξω από την λογική των κυρίαρχων … Με τέτοια λογική οι στρατιώτες στην Δουνκέρκη θα ‘χαν αποδεκατιστεί όλοι ή θα ‘ χαν συρθεί σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Εξάλλου η ταινία αρχίζει με προκηρύξεις των Ναζί οι οποίες ζητούν την παράδοσή τους· η επόμενη σκηνή είναι η στέρηση του νερού και στη συνέχεια ο καταιγισμός πυροβολισμών που κυριαρχεί σ’ όλη τη ταινία. Όποιος φοβάται την επιβίωση χάνει και τη ζωή.

 

Τίθεται όμως ένα ερώτημα, γιατί η ταινία Δουνκέρκη σήμερα; Ποιά η σχέση της με τη σημερινή πραγματικότητα;

Ειπώθηκε ότι είναι μια αλληγορία για το Brexit. Πράγματι στη πρώτη σκηνή επιβίβασης στο πλοίο, ακούγεται: «ΟΧΙ ΓΑΛΛΟΙ, ΜΟΝΟ ΑΓΓΛΟΙ, ΕΣΕΙΣ ΕΧΕΤΕ ΤΟ ΔΙΚΟ ΣΑΣ ΠΛΟΙΟ». Αργότερα, οι αξιωματικοί στη συζήτηση τους αναφέρονται στον Τσώρτσιλ. Ο Τσώρτσιλ είπε δημόσια: «ΧΕΡΙ ΧΕΡΙ ΜΕ ΤΟΥΣ ΓΑΛΛΟΥΣ, ΘΑ ΦΥΓΟΥΜΕ ΜΑΖΙ»· κατ’ ιδίαν όμως έλεγε: « Να σωθούν οι Άγγλοι». Αντίθετα, ο Νόλαν επιλέγει το ένα νεανικό ζευγάρι να είναι αγγλογαλλικό, ενώ στο τέλος της ταινίας βάζει τον ναύαρχο να λέγει «εγώ θα μείνω για να φροντίσω τους Γάλλους».

Είναι μια αλληγορία πάνω στο πρόβλημα της τρομοκρατίας σήμερα; Έρχονται ξαφνικά, χτυπούν και φεύγουν. Είναι άραγε αυτό και ο λόγος για τον οποίο δεν βλέπουμε Ναζί;

Μπορεί …

Είναι μια ταινία αντιπολεμική, σε μια εποχή που κυριαρχούν οι πόλεμοι (μήπως έπαψαν και ποτέ;) κι απ’ ότι φαίνεται θα πολλαπλασιαστούν; Γιατί όμως στο τέλος της ταινίας αναγγέλλεται, με το λόγο του Τσώρτσιλ, ότι τώρα αρχίζει ο πραγματικός πόλεμος;

Μπορεί …