του Πιέρ Σενγκαραβελού

 

Στην κρίση της ισπανικής μοναρχίας, ο Κάρλες Πούτζντεμόν, πρόεδρος της Generalitat της Καταλονίας, δήλωσε αρκετές φορές ότι η περιφέρειά του είναι «αποικία της Ισπανίας», οι δε υποστηρικτές του ενεργοποίησαν μια ρητορική κατοχής. Η κυβέρνηση της Μαδρίτης επέλεξε μια συγκεκριμένη μορφή δικαστικής και αστυνομικής καταστολής με τη σύλληψη πολιτικών ηγετών και το μπλοκάρισμα των τραπεζικών λογαριασμών της περιοχής. Επιπλέον, τα λόγια του Mariano Rajoy την Κυριακή –«Δεν υπήρξε δημοψήφισμα αυτοδιάθεσης»– φέρουν αναπάντεχα τον απόηχο από το «η Αλγερία είναι Γαλλία», μια διατύπωση που χρησιμοποίησε ο Φρανσουά Μιττεράν την 1η Δεκεμβρίου 1954, όταν η πραγματικότητα της αλγερινής κρίσης ήταν πλέον αναμφισβήτητη.

Τα πάντα στο λεξιλόγιο των πρωταγωνιστών φαίνεται να αναφέρονται στη διαδικασία αποαποικιοποίησης των δεκαετιών τού 40 και του 60. Σε τέτοιο βαθμό που στις 11 Σεπτεμβρίου, ο εκπρόσωπος της κυβέρνησης, Ινίγκο Μέντεθ δε Βίγο, χρειάστηκε να προσπαθήσει ο ίδιος να «αποαποικίσει» τους όρους του διαλόγου: «Η απόσχιση είναι ένα δικαίωμα αναγνωρισμένο στη δεκαετία του 1960 για αποικιακές καταστάσεις. Ελπίζω οι Πούτζντεμόν και Ζουνκέρας [Αντιπρόεδρος της κυβέρνησης της Καταλονίας] να μην θεωρούν την Καταλονία υπό αποικιακή κατάσταση».

 

Πολεμική μηχανή

Κι ωστόσο, το ζήτημα δεν είναι τόσο αν η Καταλονία βρίσκεται σε αποικιακή κατάσταση, όσο να παρατηρήσουμε μια διαδικασία αποσύνθεσης των εθνών-κρατών. Σε αυτό το σημείο αξίζει τον κόπο να θυμηθούμε την ιστορία της αυτοκρατορικής εξάπλωσης. Τον 13ο και 14ο αιώνα, ακριβώς οι Καταλανοί ήταν που κατέλαβαν τις Βαλεαρίδες Νήσους, το βασίλειο της Βαλένθια, τη Σικελία και τη Σαρδηνία και ίδρυσαν μια τεράστια μεσογειακή αυτοκρατορία. Πριν από μόλις έναν αιώνα και κάτι, πολλοί Καταλανοί επιχειρηματίες, όπως οι Κορσικανοί και οι Σκοτσέζοι στη γαλλική και τη βρετανική αυτοκρατορία, μετείχαν στην ισπανική αυτοκρατορική περιπέτεια, κυρίως στην Κούβα με τον περίφημο Φακούντο Μπακάρντι, ιδρυτή της ομώνυμης ποτοποιίας.

Μήπως αυτές οι υπερπόντιες εμπειρίες ενθάρρυναν την ανάδυση των τάσεων ανεξαρτησίας σε αυτές τις διαφορετικές ευρωπαϊκές περιφέρειες; Εν πάση περιπτώσει, το 1898, η απώλεια του πλούσιου νησιού της Καραϊβικής προς όφελος των Ηνωμένων Πολιτειών απέδειξε ήδη στα μάτια των αυτονομιστών την αποδυνάμωση του κεντρικού κράτους, το οποίο αργότερα μετατράπηκε από τον φρανκισμό σε μια πραγματική πολεμική μηχανή κατά της καταλανικής γλώσσας και κουλτούρας μεταξύ 1939 και 1977.

Παρόλα αυτά, η τωρινή θέση της Καταλονίας στην ισπανική οικονομία σχετικοποιεί την αποικιοκρατική διάσταση της κατάστασης, και ταυτόχρονα ρίχνει φως στην ισχύ του κινήματος ανεξαρτησίας. Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ και το ποσοστό απασχόλησης εξακολουθούν να κατατάσσουν την Καταλονία στην κορυφή της ισπανικής οικονομίας, παράλληλα με τη Μαδρίτη, τη Χώρα των Βάσκων και τη Ναβάρα. Τα μόνα αποικιοκρατούμενα εδάφη όπου το βιοτικό επίπεδο ήταν πάνω από τον μητροπολιτικό μέσο όρο –ο Καναδάς και η Αυστραλία σε σχέση με τη Μεγάλη Βρετανία από το τέλος του δέκατου ένατου αιώνα- δεν ήταν πλέον «κτήσεις», αλλά ουσιαστικά εταίροι της αποικιακής εξουσίας.

Η πιθανή κήρυξη της ανεξαρτησίας της Καταλονίας, αν και δεν έχει καμία σχέση με τους «αυτοπροσδιορισμούς» των μέσων του 20ου αιώνα, ίσως απεικονίζει την εμφάνιση μιας νέας μετα-εθνικής εποχής. Το έθνος-κράτος φαίνεται ότι ήταν απλώς μια σύντομη παρένθεση στην πολιτική ιστορία της ανθρωπότητας, η οποία κυριαρχούνταν επί αιώνες από τις πόλεις-κράτη, τα σύνθετα βασίλεια και τις πολυπολιτισμικές αυτοκρατορίες. Η εθνο-κρατική μορφή επιβλήθηκε στην Ευρώπη και την Αμερική μόνο από τον δέκατο ένατο αιώνα και μετά, ενώ στον υπόλοιπο κόσμο μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Χρειάστηκε μάλιστα να περιμένουμε μέχρι το 1962 και την απώλεια της Αλγερίας ώστε η Γαλλία να γίνει πραγματικά έθνος-κράτος, όπως μας θυμίζει σαρδόνια ο ιστορικός Frederick Cooper.

Την επομένη των αποαποικιοποιήσεων, από τη δεκαετία του 1960 έως τα μέσα της δεκαετίας του ’80, οι ευρωπαϊκές πολιτικές ελίτ πίστευαν στο τέλος της ιστορίας υπό την πρωτάκουστη μορφή μιας λίγο-πολύ ελεγχόμενης αντιπαράθεσης ανάμεσα στα έθνη-κράτη και την αγορά … Αλλά η εντατικοποίηση της οικονομικής και πολιτιστικής παγκοσμιοποίησης, με την απορρύθμιση που αυτή συνεπαγόταν, καθώς και η χρεωκοπία της πολιτικής Ευρώπης, αναστάτωσαν αυτήν την επισφαλή ισορροπία πυροδοτώντας μια νέα ανάγκη για συλλογική ταυτότητα, εγγύτητα, και δημοκρατία, ως αντίδραση στις αποτυχίες του εθνικού κράτους απέναντι στην παγκόσμια αγορά.

 

Μια μαζική επιζήτηση

Η ομιλία του βασιλιά Φελίπε VI, καθώς και η δυσανάλογη αντίδραση της κυβέρνησης Ραχόυ, δείχνουν ότι τα ευρωπαϊκά έθνη δυσκολεύονται να προσφέρουν κάποια πολιτική προοπτική στους πολίτες τους. Το ζητούμενο μάλλον δεν είναι τόσο να καθοριστούν νέα σύνορα, όσο να μπορεί κανείς να επηρεάζει πιο αποτελεσματικά ένα κοινό πολιτικό πεπρωμένο, αλλά σε διαφορετική κλίμακα.

Το καταλανικό ζήτημα εγκαλεί σήμερα όλα τα ευρωπαϊκά έθνη-κράτη, τα οποία κάποτε φιλοδοξούσαν να επιβάλουν το δικό τους μοντέλο στις αποικίες τους, αλλά τώρα έχουν μεγάλη δυσκολία να το κρατήσουν ζωντανό στο ίδιο τους το έδαφος. Θα βρουν άραγε συγκεκριμένες λύσεις για να ανταποκριθούν στη μαζική επιζήτηση, όπως τη διατύπωσε συνοπτικά το 1972 ο βιολόγος Ρενέ Ντυμπός: «σκέψου παγκόσμια, δράσε τοπικά»; Η ανεξάρτητη Καταλονία ίσως να έχει η ίδια, μέσα σε λίγα χρόνια, να αντιμετωπίσει τις ανεξαρτησιακές βλέψεις της ημιαυτόνομης επαρχίας Val d’Aran, όπου μιλιέται η οξιτανική γλώσσα …

 

Ο Pierre Singaravélou είναι καθηγητής σύγχρονης ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Paris-I-Panthéon-Sorbonne. Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε στη Λιμπερασιόν στις 4 Οκτωβρίου 2017. Μετάφραση: Α.Γ.