του Abdennur Prado

 

Bismil-lâhi ar-Rahmani ar-Rahim

As salamu aleykum

 

Ο όρος «έμφυλη τζιχάντ» χρησιμοποιείται για να περιγράψει τον αγώνα ενάντια στις ανδροκρατικές, ομοφοβικές ή σεξιστικές αναγνώσεις των ιερών κειμένων του Ισλάμ. Κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα αναπτύχθηκε ένα εκτεταμένο κίνημα υπέρ της υπέρβασης των πατριαρχικών αναγνώσεων, στο οποίο πρωταγωνίστησαν κυρίως γυναίκες που ζητούσαν ίσα δικαιώματα ως πλήρη μέλη της μουσουλμανικής πίστης. Το κίνημα αυτό είναι ενδιαφέρον ότι προέκυψε αυθόρμητα και ταυτόχρονα σε πολλές χώρες με μουσουλμανική πλειοψηφία. Η προέλευσή του τοποθετείται συνήθως στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα στην Αίγυπτο, όταν Αιγύπτιες φεμινίστριες έθεσαν τα περισσότερα από τα ερωτήματα που συζητούνται σήμερα.

Παρά την πρόοδο που σημειώθηκε μέχρι σήμερα, στις αρχές του 21ου αιώνα το ζήτημα των φύλων εξακολουθεί να είναι ένα από τα εκκρεμή ζητήματα στις κοινωνίες με μουσουλμανική πλειοψηφία. Μοιάζει με έναν γόρδιο δεσμό γύρω από τον οποίο έχει αναπτυχθεί μια συντηρητική ανάγνωση της θρησκείας, μια ανάγνωση που επιφέρει διακρίσεις, περιορίζει τις ατομικές ελευθερίες και τείνει να διαιωνίζει τις ιεραρχικές δομές εξουσίας που αποκλείουν την πλειονότητα των πολιτών αυτών των κοινωνιών.

Σήμερα υπάρχει μια εκτεταμένη θεωρητική συζήτηση για τον «ισλαμικό φεμινισμό», στην οποία αμφισβητείται αν ο όρος αυτός είναι δόκιμος. Ο φεμινισμός, ως αγώνας για την απελευθέρωση των γυναικών, δεν έχει συγκεκριμένη ετικέτα. Ο χαρακτηρισμός «ισλαμικός» δεν μπορεί να ορίζει έναν τύπο φεμινισμού διαφορετικό από τον δυτικό, αλλά μάλλον είναι ένας τρόπος να τεθεί σε ένα πλαίσιο το πρόβλημα της απελευθέρωσης σε σχέση με το Ισλάμ. Επ’ ουδενί λόγω δεν πρέπει να είναι ένας περιοριστικός προσδιορισμός, με την έννοια ότι μειώνει την αξία της βασικής αξίωσης για γυναικεία ισότητα. Ασχέτως της ορολογίας, γεγονός είναι ότι υπάρχει ένα ευρύ κίνημα το οποίο, αμφισβητώντας τις ανδροκρατικές, ομοφοβικές ή σεξιστικές ερμηνείες που κυριαρχούν σε πολλές περιοχές του ισλαμικού κόσμου, μπορεί πραγματικά να ονομαστεί φεμινιστικό.

 

Υπέρβαση της πατριαρχίας

Υπάρχουν κάποιοι που θεωρούν αυτονόητο ότι το Ισλάμ καταπιέζει τις γυναίκες και ότι αυτή η κατάσταση πραγμάτων δεν μπορεί να αλλάξει με κανένα τρόπο. Από αυτή την προοπτική, ο εκδυτικισμός, που θεωρείται ως απόρριψη του Ισλάμ, είναι ο μόνος δρόμος προς την απελευθέρωση της μουσουλμάνας. Αντίθετα προς αυτή την ανάγνωση, υπάρχει ένα γυναικείο κίνημα που ισχυρίζεται ότι είναι δυνατόν να επιτευχθεί απελευθέρωση στο πλαίσιο του Ισλάμ. Ως επί το πλείστον, πρόκειται για γυναίκες που δεν θέλουν να εγκαταλείψουν τις παραδόσεις τους και να απορρίψουν την ανδροκρατία και το σεξισμό που τώρα κυριαρχούν στις μουσουλμανικές κοινωνίες. Αυτό το κίνημα θεωρεί ότι έχει υπάρξει ένας εκφυλισμός της ισλαμικής παράδοσης και μια στρέβλωση των ιερών κειμένων. Επιπλέον, το κίνημα αυτό διακηρύσσει ότι το αληθινό Ισλάμ περιέχει σημαντικά στοιχεία απελευθέρωσης και επιζητεί την ανάκτηση αυτών των στοιχείων ως πλαισίου για την κοινωνική χειραφέτηση.

Οι διακρίσεις εις βάρος των γυναικών, από κει που θεωρούνταν ως ουσιαστικό μέρος του Ισλάμ, έχουν αρχίσει να καταδικάζονται ως παραμόρφωση της παράδοσης. Την απελευθέρωση των γυναικών δεν μπορούμε να την πετύχουμε με το να επιτεθούμε στο Ισλάμ συνολικά, αλλά με το να επιτεθούμε σε όσες απόψεις απαιτούν την υποταγή των γυναικών, ανασκευάζοντας τα επιχειρήματά τους και προσφέροντας στις μουσουλμάνες αναγκαία εργαλεία και ιδέες για την απελευθέρωσή τους.

Μια νέα κατανόηση του ισλαμικού φαινομένου είναι απαραίτητη προκειμένου να εκτιμηθεί η σημασία του κινήματος αυτού. Αυτή προϋποθέτει μια προσπάθεια να ανακτήσουμε την πνευματική διάσταση και το αίσθημα ότι ανήκεις στον κόσμο, απέναντι σε όσους επιδιώκουν να συρρικνώσουν το Ισλάμ σε ιδεολογία. Πρόκειται για μια κατανόηση βασισμένη στις έννοιες της συμπληρωματικότητας, της δικαιοσύνης και της ισορροπίας και ριζωμένη της στο Μήνυμα του Κορανίου.

Το Ισλάμ, ως κοσμική θεώρηση που προβλέπει την ενσωμάτωση όλων των δυνάμεων που διέπουν τη ζωή, δεν θα πρέπει να συνεπάγεται την υποταγή των γυναικών στους άνδρες. Στο αδιαίρετο σύμπαν, όλες οι δυνάμεις της φύσης βρίσκονται ενσωματωμένες, σε συνεχή κίνηση, σε ισορροπία. Στο πλαίσιο αυτής της σύλληψης, η ισορροπία μεταξύ των δύο πόλων ενός ζευγαριού (των αρσενικών και των θηλυκών δυνάμεων) είναι καθοριστικός παράγοντας. Οι όροι αρσενικό και θηλυκό δεν αντιστοιχούν στον άνδρα και τη γυναίκα, αλλά βρίσκονται στο εσωτερικό κάθε πλάσματος. Αυτό που είναι θηλυκό βρίσκεται σε ισορροπία με αυτό που είναι αρσενικό μέσα σε έναν άνδρα ακριβώς όπως και σε μια γυναίκα. Εάν προσπαθήσουμε να περιορίσουμε στις γυναίκες ό,τι είναι θηλυκό και να το υποτάξουμε στο «αρσενικό» ως αποκλειστική ουσία των ανδρών, ανατρέπουμε την εσωτερική ισορροπία ανδρών και γυναικών, μια πολικότητα που είναι παρούσα σε όλα τα πλάσματα.

Η πατριαρχία διαταράσσει αυτή την ισορροπία που καθόρισε ο Αλλάχ στη φύση, προωθώντας μια κοινωνία που βασίζεται στην καταπίεση και την αυθεντία. Η ανδροκρατία είναι η καταστροφή του Ισλάμ ως ισορροπημένου τρόπου ζωής. Βρίσκεται σε ρήξη με την ίδια την τάξη της δημιουργίας και επιβάλλει μια τεχνητή τάξη που ονομάζουμε πατριαρχία. Πρέπει να λεχθεί ότι τα ιδεολογικά θεμέλια της πατριαρχίας δεν απαντούν στο Κοράνι ή στη Σούννα. Μια νέα ανάγνωση των ιερών κειμένων είναι απαραίτητη για να εκτεθούν οι ασυνέπειες στην ανδροκρατική ερμηνεία της παράδοσης. Πιστεύουμε λοιπόν ότι ο ισλαμικός φεμινισμός δεν είναι απλώς ένα πολιτικό ή κοινωνικό κίνημα, αλλά μια πνευματική αποκατάσταση του Μηνύματος του Κορανίου.

 

Η διχοτόμηση της μουσουλμάνας

Σε σχέση με όσες χώρες αντιμετωπίζουν μεγάλη αύξηση της μουσουλμανικής μετανάστευσης, ο ισλαμικός φεμινισμός θα μπορούσε να συνιστά ουσιώδες τμήμα της ένταξής τους. Αυτό προϋποθέτει μια επίθεση στις ίδιες τις ρίζες των διακρίσεων και της αδικίας. Μια επίθεση, βασισμένη στις πηγές του Ισλάμ, που αντικρούει την ολοκληρωτική ερμηνεία η οποία έχει επιβληθεί βίαια ως η μόνη και η αληθής εκδοχή του Ισλάμ.

Αν απορρίψουμε αυτή την εσωτερική κριτική (την αποδόμηση της πατριαρχίας με βάση τις πηγές του Ισλάμ), η αξίωση της δυτικής κουλτούρας για ανωτερότητα πιστεύουμε ότι δεν είναι αποτελεσματικό επιχείρημα κατά του φονταμενταλισμού, καθώς η επίθεση αυτή αποτυγχάνει στο στόχο της και πυροδοτεί ακόμη περισσότερο αυτές τις αντιθέσεις. Όσο πιο επιθετική είναι η υποστήριξη του εκδυτικισμού, και όσο περισσότερο επαφίεται σε επιχειρήματα βασισμένα σε ένα φόβο απέναντι στο Ισλάμ, τόσο μεγαλύτερη ισχύ αποκτούν τα φονταμενταλιστικά κινήματα τα οποία παρουσιάζονται ως υπερασπιστές της θρησκείας τους ενάντια σε αυτές τις «εκ των έξω» επιθέσεις.

Ούτε οι προσπάθειες «κοινωνικής μηχανικής», όπως αυτή που έθεσε σε εφαρμογή ο Kεμάλ Ατατούρκ στην Τουρκία –απαγορεύοντας τη μαντίλα, κλείνοντας τις ενώσεις των Σούφι, αντικαθιστώντας το αραβικό αλφάβητο με το λατινικό, καταστέλλοντας κάθε δημόσια τέλεση θρησκευτικών πράξεων κ.λπ.- είναι αποτελεσματικές. Η πολιτική αυτή υπήρξε μια θεαματική αποτυχία. Η κοινωνική μηχανική και η εξάπλωση της αντι-θρησκευτικής κοσμικότητας δεν έχουν πετύχει το στόχο τους. Στην πραγματικότητα, η Τουρκία, ενώ πριν χαρακτηριζόταν από συγκρητισμό, ανάμειξη πολιτισμών και θρησκευτικό πλουραλισμό, έγινε μα χώρα όπου το παραδοσιακό Ισλάμ απειλείται από το πολιτικό Ισλάμ (ισλαμισμό).

Απέναντι σε αυτή τη διχοτόμηση μεταξύ εκδυτικισμού και ισλαμισμού, εμείς προτείνουμε να ανακτήσουμε και να δώσουμε προτεραιότητα στα πολυάριθμα στοιχεία του παραδοσιακού Ισλάμ που είναι συμβατά με ένα δημοκρατικό σύστημα και τα ανθρώπινα δικαιώματα.

Ο ισλαμικός φεμινισμός έχει ισχυρή επιρροή σε ορισμένες χώρες. Το θέμα αυτό δεν είναι μεμονωμένο, αλλά αφορά τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων. Είναι κρίσιμο για τη θετική ανάπτυξη του Ισλάμ και την ήττα των φονταμενταλιστικών ερμηνειών αυτό το κίνημα να γίνει γνωστό και να στηριχθεί σε διεθνές επίπεδο. Είναι ένα σύνηθες σφάλμα στη Δύση το ότι αναδεικνύουμε συνεχώς τη σκοτεινή πλευρά του Ισλάμ και αγνοούμε τους μουσουλμάνους που στέκονται απέναντί της.

Στον αγώνα κατά των διακρίσεων, θα έπρεπε να ενώσουμε τις προσπάθειές μας και να υπερβούμε πολιτιστικούς ή θρησκευτικούς φραγμούς, που οι ίδιοι οι φονταμενταλιστές επιδιώκουν να ορθώσουν ως ανυπέρβλητα εμπόδια. Η υπέρβαση αυτών των φραγμών είναι καθήκον όλων όσων επιθυμούν μια παγκοσμιοποίηση που να σέβεται την ποικιλομορφία και να μην γίνεται ηγεμονικό σχέδιο ενός κράτους ή τμήματος του κόσμου εις βάρος των άλλων.

 

Μουσουλμανική μετανάστευση

Στο συγκείμενο των σύγχρονων κοινωνιών, όπου το βάρος των ΜΜΕ είναι τόσο μεγάλο, είναι απαραίτητο να δοθεί χώρος σε πλουραλιστικές εκφράσεις του Ισλάμ. Η εγκαθίδρυση μιας διαφορετικής οπτικής έρχεται σε ρήξη με τη μονολιθική πεποίθηση που οι φονταμενταλιστές θέλουν να καθιερώσουν. Είναι σημαντικό να προσφέρουμε εναλλακτικές λύσεις, να δημιουργήσουμε χώρο για διάλογο και να διευκολύνουμε τη ρήξη με πατριαρχικά και μονομερή πρότυπα.

Ένας από τους στόχους που έχει θέσει η Junta Islámica Catalana (Ισλαμική Επιτροπή Καταλωνίας) για τα επόμενα χρόνια είναι να προσφέρει μια ισλαμική ερμηνεία του ζητήματος των φύλων που είναι συμβατή με τον σύγχρονο κόσμο και τις συνταγματικές αξίες. Χρειαζόμαστε αυτή τη φεμινιστική ανάγνωση για να επικοινωνήσουμε με τις μουσουλμάνες, ώστε να γνωρίζουν ότι υπάρχει μια εναλλακτική λύση αφενός προς την εξάλειψη και αφετέρου προς την πατριαρχική ανάγνωση των παραδόσεών τους. Πρέπει να κάνουμε γνωστό αυτό το εκτεταμένο κίνημα υπέρ της ανάκτησης των δικαιωμάτων των γυναικών στο Ισλάμ.

Προς τούτο, όπως και για οποιοδήποτε εγχείρημα ενσωμάτωσης των μουσουλμάνων συνολικά στην κοινωνία, οι δραστηριότητες μίας μόνο οργάνωσης δεν αρκούν. Κάθε κοινωνικός τομέας που εμπλέκεται στο έργο της ενσωμάτωσης και της παραγωγής πλουραλισμού είναι ικανός να προσφέρει τις δικές του πλατφόρμες δράσης και επικοινωνίας στην προσπάθειά του να διασφαλίσει ότι το μήνυμα αυτό θα φτάσει στην κοινωνία εν γένει εξίσου όσο και στον μουσουλμανικό πληθυσμό. Είναι ένα μήνυμα συνεύρεσης, στο οποίο μια πολυπολιτισμική κοινωνία μπορεί να έχει την ευκαιρία να αναπτυχθεί χωρίς να χάνει τις ελευθερίες που τόσο επίπονα κατέκτησε, με οργανικό και ευαίσθητο τρόπο, αποφεύγοντας παγίδες και προσφέροντας λύσεις συναινετικού χαρακτήρα.

 

O Αμπντεννούρ Πράδο (γεν. 1967) είναι Καταλανός στοχαστής και ποιητής, συγγραφέας αρκετών βιβλίων για τη θέση του Ισλάμ στο σύγχρονο κόσμο, μεταξύ των οποίων και το El islam como anarquismo místico το οποίο έχει εκδοθεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ισνάφι (Ιωάννινα 2014) με τον τίτλο Ισλάμ και αναρχισμός. Το παραπάνω κείμενο αποτελεί παρουσίασή του στο Πρώτο Διεθνές Συνέδριο για τον Ισλαμικό Φεμινισμό (Βαρκελώνη, 26 Σεπτεμβρίου 2005). Μετάφραση: Α.Γ., με βάση το αγγλικό κείμενο που είναι αναρτημένο στην προσωπική ιστοσελίδα του συγγραφέα