του Άκη Γαβριηλίδη

 

Από χθες, ο χώρος της ελληνόφωνης δημοσιότητας κατακλύζεται από λόγους σχετικά με το απαίσιο τροχαίο συμβάν που, απ’ τη μια στιγμή στην άλλη, έθεσε τέρμα στη ζωή τεσσάρων ανθρώπων.

Κατά κάπως απρόσμενο τρόπο, μεγάλο μέρος των ανταλλαγών περιστρέφεται γύρω από το ζήτημα αν το συμβάν αυτό είναι «ταξικά καθορισμένο». Ίσως επειδή ένα τέτοιο γεγονός διαρρηγνύει τόσο συντριπτικά το νόημα, ώστε οι άνθρωποι έχουν ανάγκη να προσφύγουν σε έννοιες και διαδικασίες που υπόσχονται να τους δώσουν έναν μπούσουλα και ένα σημαίνον ώστε να μπορέσουν να μιλήσουν κάπως γι’ αυτό, να πουν κάτι παρά τίποτα.

Έτσι ή αλλιώς, πάντως, οι λόγοι αυτοί αναπτύσσονται, και έχουν αυτό και όχι το άλλο περιεχόμενο. Φέρνουν δηλαδή στο φως μία συγκεκριμένη λογική και έναν τρόπο αντίληψης ο οποίος είναι εκεί, στα μυαλά των ανθρώπων, ακόμη και όταν δεν επιστρατεύεται για να θεραπεύσει την αφωνία μπροστά σε ένα τραυματικό συμβάν. Και μάλιστα την εκδηλώνουν πιο καθαρά απ’ ό,τι όταν οι ομιλούντες έχουν συνείδηση ότι πραγματεύονται ένα εμφανώς και αναντίρρητα «ταξικό» ζήτημα.

Στο παρόν σημείωμα, λοιπόν, θα ήθελα να «ξύσω» λίγο αυτή την αντίληψη: τι (εν)νοούμε όταν λέμε ότι ένα ζήτημα, όποιο κι αν είναι αυτό, είναι «ταξικό»;

Στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων, νοούμε ότι πρόκειται για ένα ζήτημα το οποίο τίθεται διαφορετικά για τους φτωχούς και διαφορετικά για τους πλούσιους, ότι έχει άλλα αίτια και άλλες επιπτώσεις για κάθε κατηγορία. Οι τάξεις, επομένως, ακόμη μια φορά γίνονται αντιληπτές με βάση μία περιγραφική –δηλαδή τελικά ουσιοκρατική- κοινωνιολογία: ως ευδιάκριτα σύνολα ανθρώπων με μια ιδιαίτερη, δική τους ουσία.

Αυτή η αντίληψη βρίσκεται στη βάση της ασυνεννοησίας και της επ’ άπειρον συνέχισης των σχετικών ανταλλαγών (όπως έλεγε και κάποιος, τίποτε δεν είναι πιο χρονοβόρο από την προσπάθεια να επιλύσουμε ανύπαρκτα ή κακώς τεθειμένα προβλήματα). Όσοι ευνοούν την «ταξική» (με την ανωτέρω έννοια) θεωρία, επισημαίνουν ότι τα μέλη τού ενός συνόλου είναι πιθανότερο να προκαλέσουν θανατηφόρα ατυχήματα, διότι διαθέτουν ακριβά αυτοκίνητα και μία αίσθηση υπεροχής και ασυδοσίας. Άλλοι αντιτείνουν ότι δεν υφίσταται τέτοια αιτιώδης σύνδεση, διότι και μεταξύ των μη πλουσίων παρατηρείται κακή οδική συμπεριφορά και σημειώνονται τροχαία. Απάντηση: ναι, αλλά αυτοί «αντικειμενικά» έχουν λιγότερο γρήγορα και άρα λιγότερο επικίνδυνα αυτοκίνητα. Ανταπάντηση: το θέμα δεν είναι οι πλούσιοι, είναι ότι «ο Έλληνας γενικά» είναι απείθαρχος και εγωιστής και αυτό είναι «ζήτημα παιδείας». Επιχειρήματα τα οποία δεν κλείνουν φυσικά το ζήτημα, απλώς το μεταθέτουν αντικαθιστώντας την ταξική ουσιοκρατία με μία άλλη, εθνική αυτή τη φορά, ή μεταβαίνοντας σε ένα άλλο επίπεδο, το οποίο υποτίθεται ως απαλλαγμένο από ταξικούς καθορισμούς (λες και στην παιδεία δεν είναι εξίσου –αν όχι περισσότερο- θεμιτό να αποδοθεί ταξικός χαρακτήρας).

Όπως έχω, με διαφορετικές αφορμές και εκφράσεις, υποστηρίξει στο παρελθόν, ο μόνος τρόπος να διατηρήσουμε την τάξη ως έννοια και να αποφύγουμε τα λογικά αυτά αδιέξοδα, είναι να τη νοήσουμε όχι ως δεδομένη κατάσταση, αλλά ως επιθυμητική μηχανή.

Είναι πράγματι μάλλον απίθανο να εντοπίσουμε κάποια στατιστική αναλογία ανάμεσα στο επάγγελμα ή την εισοδηματική κατηγορία των οδηγών και τη συχνότητα των συγκρούσεων. Ωστόσο, τάξη δεν σημαίνει επάγγελμα, ούτε εισοδηματική κατηγορία. Για μία ταξική ανάλυση άξια του ονόματός της, σημασία δεν έχει τόσο πού βρίσκεται κανείς, όσο το πού θέλει να πάει.

Ασφαλώς ατυχήματα μπορεί να προκαλέσουν και αγρότες, ή άνεργοι· όχι μόνο βιομήχανοι. Οι αγρότες και οι άνεργοι όμως μπορεί εξίσου να καταλαμβάνονται από μία επιθυμία να «το κάνουν όπως οι βιομήχανοι» –δηλαδή όπως φαντάζονται ότι το κάνουν οι βιομήχανοι: να εξαιρεθούν, να μην υπάγονται σε νόμους και δεσμεύσεις, να πετάξουν υπεράνω καθορισμών.

Η ταξικότητα είναι μία γραμμή φυγής. Δεν υπάρχει όμως καμία εγγύηση ότι η φυγή αυτή θα είναι προς την «ορθή» κατεύθυνση.

Η φυγή δεν είναι πάντοτε κάτι καλό και ωφέλιμο. Συχνά πέφτει πάνω σε τοίχους, σε αδιέξοδα. Ή και πάνω σε άλλους ανθρώπους. Η πρόσπτωση αυτή μπορεί να είναι θανατηφόρα. Δυστυχώς. Αλλά έτσι είναι.

Είναι υγιές ότι οι άνθρωποι, μπροστά σε ένα τέτοιο τραυματικό γεγονός, σκέπτονται πώς θα μπορούσε να αποτραπεί, ή πώς θα μπορεί στο μέλλον. Ασφαλώς είναι θεμιτό, και επιβεβλημένο, να εξαντλήσουμε όλες τις οδούς για να περιοριστούν τέτοια συμβάντα. Η ιδέα όμως ότι μπορεί να εντοπιστεί ένας μοναδικός καθοριστικός παράγοντας που τα προκαλεί, (είτε αυτός είναι η «έλλειψη αγωγής του Έλληνα», είτε η «ταξική ανισότητα», είτε οποιοσδήποτε άλλος), και να απομακρυνθεί με ένα ορθολογικό σχέδιο, είναι μία μοντερνιστική αυταπάτη. Η ζωή είναι αστάθμητη και ενδεχομενική, είναι πάντα αυτό που μας πέφτει στο κεφάλι.

Το ίδιο φυσικά –και ακόμα περισσότερο- ο θάνατος.