της Nina Wegner

Μια ισχυρή πνοή νοσταλγίας για την παλιά σοβιετική εποχή πνέει ανάμεσα στους νομάδες βοσκούς οι οποίοι –πολύ μετά από τότε που η Μογγολία έπαψε να είναι κομμουνιστική, στις αρχές της δεκαετίας του 1990- προσαρμόζονται σε έναν ολοένα και πιο απειλούμενο τρόπο ζωής στα τεράστια βοσκοτόπια της μογγολικής στέπας.

«Παλιά, εκτρέφαμε και πουλούσαμε ζώα ως σοσιαλιστική κολλεκτίβα», μας είπε ο Nerguibaatar L., ένας βοσκός που ζει στην επαρχία Ιχ Tαμίρ της κεντρικής Μογγολίας. «Αλλά αυτό δεν υπάρχει πια, λόγω ελεύθερου εμπορίου. Εμείς οι κτηνοτρόφοι θα προτιμούσαμε να επιστρέψουμε σε αυτό, αν είχαμε επιλογή».

Με δεδομένη την απόλυτη αποτυχία της Σοβιετικής Ένωσης, η επιθυμία αυτή φαίνεται παράξενη. Αλλά οι κτηνοτρόφοι λένε ότι έχουν δύο πιεστικούς λόγους: καλύτερη διαχείριση των βοσκοτόπων και προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή.

Η Μογγολία, ένα κράτος πρώην σοβιετικός δορυφόρος, βιώνει την υπερθέρμανση του πλανήτη σε ρυθμό τριπλάσιο από τον παγκόσμιο. Όλο και περισσότερο, απρόβλεπτα καιρικά φαινόμενα που συνδυάζουν ξερά καλοκαίρια και δριμείς χειμώνες, (dzud στα μογγολικά), καταστρέφουν τα κοπάδια και απειλούν την επιβίωση πολλών βοσκών –που είναι η ραχοκοκαλιά της μογγολικής οικονομίας. Σύμφωνα με το Συντονιστή των Ηνωμένων Εθνών για τη Μογγολία, το τελευταίο dzud (Νοέμβριος 2015 – Μάρτιος 2016) προκάλεσε το θάνατο 1,1 εκατομμυρίου ζώων και έπληξε 250.000 ανθρώπους.

Το πρόβλημα επιδεινώνεται από την υποβάθμιση των άλλοτε καταπράσινων λιβαδιών της Μογγολίας. Λόγω μη βιώσιμων πρακτικών βοσκής, κοντά στο 78% των βοσκοτόπων της Μογγολίας έχουν υποβαθμιστεί ή μετατρέπονται σε έρημο.

Ως αντίδραση, κάποιοι βοσκοί, ερευνητές και μη κυβερνητικές οργανώσεις άρχισαν να πειραματίζονται για να θέσουν σε πρακτική εφαρμογή τη νοσταλγία για τη σοβιετική εποχή. Από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, οπότε εμφανίστηκαν διαδοχικά τρεις από τους χειρότερους χειμώνες στην καταγραμμένη ιστορία, οι βοσκοί στις απερημωμένες περιοχές άρχισαν να συνασπίζονται σε κολλεκτίβες εργασίας που ονομάζονται «Ομάδες Χρηστών Βοσκότοπων» (ΟΧΒ), να μοιράζονται τους πόρους και να αυτορυθμίζουν τον αντίκτυπο της δραστηριότητάς τους στο περιβάλλον. Πάνω από μια δεκαετία αργότερα, οι στατιστικές και τα ανεπίσημα στοιχεία δείχνουν ότι το πράγμα δουλεύει.

 

Αποκατάσταση εδαφών απ’ τα κάτω

Αν ρωτήσουμε αυτούς τους κτηνοτρόφους γιατί τα αγαπημένα τους βοσκοτόπια έχουν τόσο υποβαθμιστεί, πολλοί δείχνουν ως ένοχο τον καπιταλισμό. Η Μογγολία το 1992 διέλυσε τις κρατικές κολλεκτίβες, ιδιωτικοποίησε το ζωικό κεφάλαιο και απορύθμισε τα δημόσια βοσκοτόπια της χώρας πάνω σε νεόκοπες αρχές ελεύθερου εμπορίου. Αλλά καθώς κάθε οικογένεια κτηνοτρόφων μετατράπηκε μόνη της σε επιχείρηση, το αποτέλεσμα ήταν τραγωδία: χωρίς κατάλληλες ρυθμίσεις, προέκυψε υπερβόσκηση των βοσκοτόπων, εξάντληση πόρων, και οι αγέλες αυξήθηκαν σε μη βιώσιμα μεγέθη. Αφού τα βοσκοτόπια ήταν δημόσια, δεν υπήρχε ατομικό κίνητρο για να περιορίσει κανείς το μέγεθος των κοπαδιών και να προστατέψει τη γη. Μέσα σε αυτό το τοπίο υπερεκμετάλλευσης, ήρθαν οι πρώτες Ομάδες Χρηστών Βοσκοτόπων. Σήμερα, υπάρχουν εκατοντάδες ΟΧΒ διάσπαρτες σε όλη τη χώρα.

Ο Nerguibaatar είναι ο ηγέτης της Ομοσπονδίας των ΟΧΒ της επαρχίας Ιχ Tαμίρ. Οι περισσότερες από αυτές τις ομάδες στήθηκαν και υποστηρίζονται από την ελβετική Υπηρεσία Ανάπτυξης και Συνεργασίας (SDC), στο πλαίσιο του προγράμματός της με την επωνυμία Green Gold [Πράσινος Χρυσός]. Οι ΟΧΒ τής Green Gold σχηματίστηκαν το 2004 με την εθελοντική συμμετοχή νοικοκυριών κτηνοτρόφων με σκοπό να αποκαταστήσουν τους βοσκοτόπους, να καταπολεμήσουν την κλιματική αλλαγή και να βελτιώσουν τις οικονομικές προοπτικές, και γρήγορα απέκτησαν φήμη στη δυτική Μογγολία.

«Οι άνθρωποι ήταν πρόθυμοι να συμμετάσχουν», μας είπε ο Nerguibaatar. «Οι οικογένειες αναζητούσαν νέους τρόπους για να διαχειριστούν τη γη».

Τέτοια σχέδια συνδιαχείρισης σε όλη τη χώρα έχουν δείξει απτά οφέλη από τότε που πρωτοεμφανίστηκαν. Η SDC ανέφερε ότι από το 2004, 130 κτηνοτροφικοί συνεταιρισμοί έχουν αποκαταστήσει 5,6 εκατομμύρια εκτάρια υποβαθμισμένων βοσκοτόπων –μια έκταση περίπου ίση με την καλλιεργήσιμη γη της Κροατίας.

Αυτά τα αποκαταστημένα λιβάδια κάνουν τους συνεταιρισμένους βοσκούς καλύτερα προετοιμασμένους για ν’ αντέξουν τους σκληρούς χειμώνες της Μογγολίας. Πέραν του ότι καλλιεργούν βοσκοτόπια υψηλότερης ποιότητας, οι συνεταιρισμοί λειτουργούν ως κοινές δεξαμενές εργασίας και πόρων και συσσωρεύουν συμπληρωματικές ζωοτροφές για όταν πιάσουν τα κρύα. Αυτό έχει ελαχιστοποιήσει την απώλεια ζωικού κεφαλαίου για τα μέλη των ΟΧΒ, ενώ τα μη μέλη βρίσκονται σε χειρότερη μοίρα. Ο Nerguibaatar μας είπε ότι, στο dzud της φετινής χρονιάς, οι οικογένειες που ήταν μέλη ΟΧΒ έχασαν κάτω από το 20% των ζώων τους, ενώ όσες δεν ήταν περίπου το 50%. Οι οικογένειες αυτές βρίσκονται τώρα στη διαδικασία υπογραφής συμβάσεων ώστε να ενταχθούν στις τοπικές τους ομάδες.

Από οικονομική άποψη, επίσης, οι συνεταιρισμοί υπήρξαν ευλογία για τους βοσκούς, οι οποίοι ήταν στις χαμηλότερες θέσεις από άποψη εισοδήματος στη χώρα. Οι ομάδες συνδιαχείρισης που προωθεί μια τοπική ΜΚΟ, ο Σύλλογος για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, ανέφεραν αυξήσεις στα εισοδήματα των νοικοκυριών από 23% μέχρι 56% στο διάστημα 2013-16. Αυτό οφείλεται όχι μόνο στην ελαχιστοποίηση των απωλειών σε ζώα, αλλά και σε παράπλευρες συνεργατικές δραστηριότητες, όπως μικρο-δάνεια για παραγωγή γαλακτοκομικών και καλλιέργεια λαχανικών. Οι τωρινές καλλιέργειες παρέχουν ασφάλεια τροφίμων σε οικογένειες-μέλη των ΟΧΒ, καθώς και μια πρόσθετη πηγή εισοδήματος όταν το τυχόν πλεόνασμα μπορεί να πωληθεί στην αγορά.

 

Νέες επιχειρήσεις, παλιοί κανόνες

Παρόλα αυτά, η παγκόσμια ιστορία γνώρισε πολλές ιδεαλιστικές απόπειρες σοσιαλισμού που κατέρρευσαν κάτω από δικτατορικά καθεστώτα, ενώ οι δυσκολίες των σοσιαλιστικών συστημάτων συχνά φαίνονται να υπερβαίνουν τα οφέλη. Και οι ΟΧΒ σίγουρα συνάντησαν το δικό τους μερίδιο από αυτές τις δυσκολίες, αλλά φαίνεται πως αυτές δεν είναι αξεπέραστες αν κανείς δει τη συνολική εικόνα.

«Υπάρχουν μικροσυγκρούσεις, π.χ. ζώα να σπάζουν φράχτες», μας είπε ο Altan Gerel, διευθυντής γεωργικής παραγωγής στην ΟΧΒ τού Ιχ Tαμίρ. «Μερικές φορές, κάποιοι βοσκοί οδηγούσαν επίτηδες τα ζώα τους μέσα στις καλλιέργειές μας, αλλά βάλαμε σκοπιές και από τότε δεν είχαμε προβλήματα».

Πώς λοιπόν πετυχαίνουν οι κτηνοτροφικές κολλεκτίβες αυτά τα θετικά αποτελέσματα;

Μια θεωρία είναι ότι ο κολλεκτιβισμός λειτουργεί καλύτερα σε μικρές κλίμακες. Καθώς οι ΟΧΒ δουλεύουν ως επί το πλείστον σε ομάδες τριών έως οκτώ οικογενειών, οι αποφάσεις λαμβάνονται από τους ίδιους τους εμπλεκομένους που αυτοοργανώνονται και συνάπτουν συμβάσεις διαχείρισης του εδάφους με τους δικούς τους όρους. Αυτό διαφέρει απ’ την κρατική, απ’ τα πάνω μορφή κρατικού κολλεκτιβισμού που επικρατούσε στη Σοβιετική Μογγολία.

Ένας άλλος λόγος είναι ότι η ομαδική εργασία είναι μέρος του μογγολικού πολιτιστικού ιστού.

«Οι κτηνοτρόφοι έχουν τους δικούς τους θεσμούς, όπως το ότι μια ομάδα οικογενειών μοιράζεται ένα χειμαδιό», μας είπε ο Enkh-Amgalan, Υπεύθυνος Έργου της SDC. «Πρόκειται για εθιμική παράδοση. Με βάση αυτήν, έχουμε βοηθήσει βοσκούς να σχηματίσουν ‘Ομάδες Χρηστών Βοσκοτόπων’, αλλά αυτό στην ουσία υπήρχε και πριν με άλλο όνομα –οι Μογγόλοι βοσκοί το λένε khot ail, που σημαίνει ‘μικρή κοινότητα’».

Παραδοσιακά, αυτά τα khot ail χρησιμοποιούσαν μαζί τα βοσκοτόπια, λειτουργούσαν συνεργατικά και μοιράζονταν τα δικαιώματα βοσκής. Σήμερα, οι ΟΧΒ χρησιμοποιούν ένα πρόγραμμα βόσκησης εκ περιτροπής που αφήνει στα βοσκοτόπια μια εποχιακή περίοδο ανάπαυσης. Αλλά το ζήτημα του ποιος βόσκει πού βασίζεται στις ίδιες κληρονομικές παραδόσεις που έχουν τηρηθεί επί γενεές. Αυτό ίσως έκανε πιο εύκολη τη μετάβαση προς τη συλλογική δουλειά και την αρχή της ομοφωνίας.

 

Εθνικοί σχεδιασμοί

Μέχρι σήμερα, οι περισσότερες ΟΧΒ έχουν υποστηριχθεί από διεθνείς χορηγούς και οργανισμούς βοήθειας, όπως το πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για την Ανάπτυξη, το Διεθνές Ταμείο Γεωργικής Ανάπτυξης, η Ασιατική Τράπεζα Ανάπτυξης και η SDC. Ωστόσο, τώρα που οι ΟΧΒ έχουν δημιουργήσει διαδικαστικά και επιχειρησιακά προηγούμενα, οι συνεταιρισμοί είναι σε θέση να αυτονομηθούν και να κλιμακώσουν τις προσπάθειές τους χωρίς διεθνή βοήθεια.

«Τα τέσσερα τελευταία χρόνια, τα λεφτά της βοήθειας πετούσαν μέσα απ’ τα χέρια μας. Αλλά στο μέλλον, ελπίζουμε να τα χρησιμοποιήσουμε με βιώσιμο τρόπο. Είμαστε πλέον σε ένα σημείο όπου δεν χρειάζεται να τα χρησιμοποιήσουμε, άρα μπορούμε να τα αποταμιεύσουμε», μας είπε ο Nerguibaatar.

Δέκα μόλις χρόνια από τότε που σχηματίστηκε η πρώτη μικρή ΟΧΒ, αυτές οι προσπάθειες μικρής κλίμακας κοντεύουν να ξεπεράσουν τις κυβερνητικές προσπάθειες από άποψη όγκυο και επιρροής. Ο δηλωμένος στόχος της SDC είναι να εξαπλωθεί σε όλη τη χώρα η συλλογική διαχείριση των βοσκοτόπων και να μπει στην εθνική ημερήσια διάταξη ως πολιτικό ζήτημα.

Τοπικοί αξιωματούχοι που συνεργάζονται με τις ΟΧΒ συμφωνούν.

«Είναι απαραίτητο να δημιουργηθούν καλύτερα συστήματα διαχείρισης βοσκοτόπων», μας είπε ο Dashzegve J., επικεφαλής του Τμήματος Υγείας και Αναπαραγωγής των Ζώων στην Ιχ Tαμίρ. «Δεν υπάρχει μέχρι στιγμής κανένας νόμος που να αφορά τη διαχείριση των βοσκοτόπων. Τα τελευταία οκτώ χρόνια, το σχέδιο νόμου περί βοσκοτόπων έχει κατατεθεί στη βουλή, αλλά ποτέ δεν ψηφίστηκε».

Τώρα που οι ΟΧΒ γίνονται βιώσιμες –παράγουν περισσότερο εισόδημα, αποκαθιστούν το περιβάλλον και προσαρμόζονται με επιτυχία στην κλιματική αλλαγή- η εποχή των απορρυθμισμένων βοσκοτόπων ίσως πλησιάζει στο τέλος της.

«Δεν είναι υπόθεση μερικών τσοπάνηδων. Είναι θέμα εθνικής σημασίας», λέει ο Enkh-Amgalan.

 

Πρώτη δημοσίευση:

Mongolian herders turn to Soviet past to adapt to climate change

Μετάφραση: Α.Γ.