συνέντευξη του Χάιντς Βίσμανν[1]

Πώς ανακαλύψατε το πρώτο επεισόδιο του Star Wars;

Όταν βγήκε για πρώτη φορά στις αίθουσες, μετά από επίμονες συμβουλές κάποιων φίλων φιλοσόφων που είχαν βρει πλούσιο υλικό για σκέψη. Όσο για μένα, πρώτα απ’ όλα εντυπωσιάστηκα από την αντίθεση ανάμεσα στη σχετική απλότητα της υπόθεσης και την αξιοσημείωτη πολυπλοκότητα της εικονογράφησης. Σκέφτηκα ότι μας παρακινεί να αναρωτηθούμε για την παράδοξη εγγραφή του μύθου στη σύγχρονη κοινωνία.

 

Ποια είναι η αγαπημένη σας σκηνή;

Δεν θα πρωτοτυπήσω ιδιαίτερα: η τελική μάχη ανάμεσα στον Νταρκ Βέιντορ και τον Λιουκ Σκάιγουώκερ. Θα θέλαμε να ταχθούμε με την καλή πλευρά, την πλευρά του φωτεινού ξίφους, μόνο που αντιλαμβανόμαστε ότι το φως αυτό τρέφεται από κάτι πολύ σκοτεινό και ότι, ακόμα και αν ο γιος νικάει τον πατέρα, και οι δύο εμψυχώνονται από την ίδια δύναμη, η οποία εν τέλει σταθεροποιείται ως καθαρή βία. Σε αυτή την κομβική σκηνή, όπου ανακαλύπτουμε ότι υπάρχει ισοδυναμία ανάμεσα στη δύναμη του γιου και εκείνη του πατέρα, αγγίζουμε μία από τις πιο κρίσιμες πτυχές του προβληματισμού πάνω στο Καλό και το Κακό, που στοιχειώνει τη θρησκευτική σκέψη μέχρι και στις ψυχαναλυτικές της προεκτάσεις. Αλλά καθώς μου αρέσει και η πλάκα, απόλαυσα επίσης τις σκηνές που τείνουν να υπονομεύσουν αυτό το ανελέητο, βαθιά μανιχαϊστικό σύμπαν, μέσω του χιούμορ. Απέναντι στην έκλυση της απόλυτης βίας, υπάρχουν στιγμές σαρκασμού που γεννά το ρομπότ C-3ΡΟ. Με αυτό αναιρείται ο ριζικός δυισμός του πολέμου και ξαναβρίσκουμε, στην καρδιά της θανατηφόρας τεχνικής, κάτι που μοιάζει με αποκατάσταση της ανθρωπιάς, Τα ρομπότ είναι κατ’ ουσίαν αστείοι χαρακτήρες. Είναι κάτι σαν dei ex machina στο περιθώριο, και εισφέρουν μια ειρωνεία που χαλαρώνει τη μοιρολατρία στην οποία είναι εγκλωβισμένοι οι σοβαροί χαρακτήρες –περίπου όπως οι κωμικοί χαρακτήρες των σατιρικών έργων τα οποία ακολουθούσαν τις αρχαιοελληνικές τραγωδίες και στα οποία δείχνανε την ίδια ιστορία, αλλά σε μία παραλλαγή κωμική. Το ζητούμενο ήταν να προκαλέσουν το γέλιο απ’ αυτό που είχε προκαλέσει το κλάμα, προκειμένου να απελευθερώσουν τις ζωτικές δυνάμεις. Ο Φρόιντ έλεγε ότι τα καλαμπούρια χρειάζονται για να εκτονώνουν τις υπέρμετρες εντάσεις του ψυχισμού μας. Το ρομπότ στον Λούκας παίζει αυτόν ακριβώς το ρόλο. Είναι ένα ενσαρκωμένο ευφυολόγημα.

 

Ο Τζορτζ Λούκας είπε κάποτε ότι το Η αυτοκρατορία αντεπιτίθεται εκφράζει τις μυθολογικές πραγματικότητες της ζωής. Μήπως ήταν λίγο υπερβολικός;

Όχι και τόσο. Οι πραγματικότητες για τις οποίες μιλάει υπάρχουν από τότε που η ανθρωπότητα προσπαθεί να καταλάβει τι της συμβαίνει. Κατά βάθος, το ζητούμενο είναι να εντοπίσουμε, μέσα στον κόσμο που μας περιβάλλει, ποια δύναμη παράγει ποιο αποτέλεσμα· συνεπώς, η εργασία την οποία αποκαλούμε μυθολογική μπορεί να οριστεί ως μία προσπάθεια να συναγάγουμε αιτιώδεις αλυσίδες, οι οποίες –και γι’ αυτό υπάρχει πολυθεϊσμός σε κάθε νεότευκτο πολιτισμό- παραπέμπουν σε ένα πρώτο κινούν μιας σειράς καθορισμένων αποτελεσμάτων, το οποίο αποκαλούμε θεό: στους αρχαίους Έλληνες, για παράδειγμα, όλα όσα συνδέονται με τη σεξουαλική επιθυμία, αποδίδεται στην Αφροδίτη· ο πόλεμος εξαρτάται από τον Άρη, και ούτω καθεξής. Συνοπτικά, οι μύθοι οικοδομούν αιτιακές αλυσίδες ανεξάρτητες μεταξύ τους που είναι εκδηλώσεις της Δύναμης: ανήκουν σε ένα πολυεστιακό σύμπαν, που κανείς ακόμα δεν το έχει σκεφτεί ως ενότητα. Θα προσέξετε ότι ακόμα και σήμερα, που έχουμε βγει εδώ και καιρό από το σύμπαν του μύθου, ο καθένας «εκμυθολογίζει» την ύπαρξή του και φαντάζεται αιτιώδεις αλυσίδες, με τη διαφορά ότι τώρα δεν κάνουμε ρητά πολυθεϊσμό … Για παράδειγμα, μπροστά σε μια επαγγελματική αναποδιά, επικαλούμαστε ο καθένας κάποιο στοιχείο που υποτίθεται ότι εξαλείφει ή ελαττώνει την ευθύνη μας, όπως «ατυχία», «τα στοιχεία ήταν εναντίον μου» κ.λπ. Μας παρεμπόδισε κάποιο πονηρό πνεύμα που εμφανίζεται ως η αιτία κάθε κακοτυχίας. Ή και κάθε καλοτυχίας, αφού ο μηχανισμός λειτουργεί και με μια θετική εκδοχή, κατά την οποία αποδίδουμε μια επιτυχία στο γεγονός ότι γεννηθήκαμε κάτω από το τάδε ζώδιο ή είχαμε πάντα δίπλα μας ένα πόδι λαγού ή ένα πέταλο. Αυτή τη δύναμη, αυτό το πράγμα χωρίς πρόσωπο που ο μύθος προσπαθεί να ταυτοποιήσει υπό τη μορφή διάφορων θεοτήτων, είναι παρούσα τόσο στο Καλό όσο και στο Κακό. Είναι τώρα δυνατό να δοκιμάσει κανείς να την οικειοποιηθεί: πρόκειται για το κατεξοχήν μυθολογικό εχείρημα. Στην Ιλιάδα, οι θεοί που προστατεύουν τους Τρώες και εκείνοι που προστατεύουν τους Έλληνες έχουν εκ περιτροπής τη Δύναμη με το μέρος τους, και από το όρος Ίδα ο Ζευς με τη ζυγαριά του μεριμνά να είναι ισόρροπες οι τύχες τους. Με τον ίδιο τρόπο, στον κόσμο τον οποίο περιγράφει το Star Wars ζητούμενο είναι να οικειοποιηθούμε τη βοήθεια της Δύναμης.

Δηλαδή το Star Wars σάς θυμίζει την Ιλιάδα;

Μέσα στην ομηρική αφήγηση του πολέμου της Τροίας, υπάρχει αυτό που στη φιλολογία αποκαλούμε ἀριστεῖες, δηλαδή σειρές κατορθωμάτων μέσα απ’ τα οποία ορισμένοι πολεμιστές –ο Έκτωρ, ο Διομήδης ή ο Αίας- φανερώνουν την αξιοσύνη τους. Κατά τις αριστείες αυτές, κάθε φορά κάποιος θεός τούς εμφυσά τη δύναμη που χρειάζονται για να ξεπεράσουν τον εαυτό τους. Η Αθηνά, για παράδειγμα, κάνει τον Διομήδη ανίκητο μαχητή, σε βαθμό που καταφέρνει να τραυματίσει τον Άρη και την Αφροδίτη, πριν ακούσει τον Απόλλωνα να του θυμίζει ότι οι άνθρωποι δεν είναι θεοί! Και αφού αποσυρθεί η Αθηνά, ξαναγίνεται ένας πολεμιστής άνω του μέσου όρου ασφαλώς, αλλά κανονικός. Τι άλλο λοιπόν υπάρχει στο Star Wars εκτός από αριστείες; Αναφέρθηκα ήδη στην πιο διάσημη, αλλά έχει και άλλες. Οπότε, ναι, το Star Wars είναι ένα είδος Ιλιάδας.

Στο Star Wars όμως δεν υπάρχει θείος κριτής!

Όχι, υπάρχει όμως μία αρχή αρκετά παρόμοια με τη ζυγαριά του Δία, η οποία συμβολίζει την Μοῖρα, την αρχή της ακριβοδίκαιης κατανομής: ο Ησίοδος, ο οποίος θα εγκαινιάσει το πέρασμα από το μύθο στη φιλοσοφία ενοποιώντας τις αιτιακές αλυσίδες, αφηγείται ότι αυτή εμφανίζεται όταν η Γαῖα, η γη, λέει στον Δία που μόλις είχε νικήσει τους Τιτάνες και βρισκόταν μπροστά στον πειρασμό να κυβερνήσει δεσποτικά όπως ο πατέρας του ο Κρόνος: «Αντιστάσου σε αυτόν τον πειρασμό, μοίρασε». Αυτός είναι ο «Διός δασμός», το μοίρασμα του Δία, το οποίο του επιβάλλει να επαγρυπνεί ώστε να τηρείται η αρχή της τάξης [ordre] στην οποία περιλαμβάνεται και ο ίδιος, γιατί αλλιώς μπαίνει και πάλι στο ανεξέλεγκτο παιχνίδι των δυνάμεων. Αυτό είναι που τον έκανε να κραδαίνει τον κεραυνό του στην πεδιάδα της Τροίας για να σταματήσει τους θεούς που παραβίαζαν τα όρια των «χωραφιών» τους. Η σταθεροποίηση μίας τάξης γεννημένης από τη βία έρχεται με την εξουδετέρωση των βιαιοτήτων· έτσι θέτει το πρόβλημα η Ιλιάδα. Η μάχη του Καλού και του Κακού στο Star Wars ανάγεται στην ίδια λογική.

 

Ο κόσμος της Δύναμης είναι ο κόσμος του μύθου;

Η έξοδος από το μυθικό κόσμο χαρακτηρίζεται από το πέρασμα του πολλαπλού προς το Ένα και συντελείται με την εφαρμογή της αρχής της ταυτότητας εκ μέρους του φιλοσοφικού λόγου: από τη στιγμή που ο Θαλής λέει «τα πάντα είναι νερό», λέει: «τα πάντα είναι μορφή», και όχι «τα πάντα είναι δύναμη», διότι το νερό δεν είναι νερό καθότι Δύναμη. Το νερό είναι απλώς μία πρωταρχική μορφή, κατά τρόπο ώστε ο στοχασμός που αφορά εν συνεχεία την αιτιότητα δεν εξετάζει πλέον τη δύναμη του νερού, αλλά τις μορφές που αυτή παίρνει ανάλογα με το αν συμπυκνώνεται ή αραιώνει. Αυτό που ήταν δύναμη στο σύμπαν του μύθου γίνεται μορφή στα συστήματα της φιλοσοφίας, και η μορφή αυτή εκβάλλει in fine στους μαθηματικούς φορμαλισμούς της επιστήμης. Μία εξίσωση δεν είναι τίποτε άλλο παρά η μορφοποίηση του αξιώματος του Ενός ως κυρίαρχης προέλευσης (ἀρχῆς). Η Δύναμη, τώρα, εμφανίζεται ως μία πολύμορφη ένταση, κατ’ ουσίαν κινούσα, που τίποτα δεν τη σταματά παρεκτός η συνάντηση με τον ίδιο της τον εαυτό. Μυθική ισχύς η οποία, όπως ισχυρίζεται ο Κασσίρερ στην Φιλοσοφία των συμβολικών μορφών του, είναι ταυτόχρονα αιτία τρόμου και ηδονής. Η κυριαρχία της χαρακτηρίζει το σύμπαν του ανιμισμού.

 

Αυτοί οι κόσμοι, της δύναμης και της μορφής, αποκλείονται ή συνυπάρχουν;

Εκείνος που θα εξηγούσε την καθημερινή του ύπαρξη μέσω της επιστημονικής ή φιλοσοφικής αιτιότητας θα περνούσε δίπλα από τη ζωή όπως την ζει πραγματικά, δηλαδή –και ο Λούκας αυτό λέει με τον τρόπο του- ερμηνευμένη κατά τρόπο μυθολογικό: κάποιος, στην πορεία της ζωής του, σε ένα είδος αυτοβιογραφίας που την ξαναδουλεύει κάθε τόσο, μπορεί, ανάλογα με όσα του συμβαίνουν, να υποστηρίξει ότι είχε πάντοτε τύχη ή ότι δεν είχε ποτέ. Είμαστε διπλοί: έχουμε την επιστήμη, που είναι η κληρονόμος του αξιώματος του Ενός, αλλά ωστόσο είμαστε βαθιά μέσα μας πεπεισμένοι πως υπάρχουν δυνάμεις που ξεφεύγουν από το σύστημα της ταύτισης. Με τον Φρόιντ, θα μπορούσαμε να δούμε εδώ το ασυνείδητο, μία δύναμη που δεν μπορούμε να αποδώσουμε κάπου ή να ελέγξουμε, αλλά που πρέπει να συμφιλιωθούμε με τις χάρες της μέσα από κάθε είδους ξόρκια και τελετουργικά. Εδώ βρισκόμαστε κοντά στον Ηράκλειτο ο οποίος υποστηρίζει, σε αντίθεση με τα θεωρησιακά συστήματα της εποχής του, ότι το σημαίνον δεν συμπίπτει ποτέ με το σημαινόμενο, ότι η πάλη των αντιθέτων (πόλεμος) δεν σταματά ποτέ. Στο μέτρο που η συνείδηση δεν είναι δυνατό να ειρηνεύσει το ασυνείδητο, είναι δελεαστικό να ερμηνεύσουμε το Star Wars ως μία ψυχαναλυτική μυθολογία.

 

Στο έργο της Ιλιάδα ή το ποίημα της δύναμης, η Σιμόν Βέιλ παρατηρεί ότι η δύναμη έχει την εξουσία όχι μόνο να σκοτώνει, αλλά και να μεταμορφώνει έναν άνθρωπο σε πράγμα. Αυτό ακριβώς συμβαίνει στους stormtroopers [στρατιώτες της γαλαξιακής αυτοκρατορίας] που όλοι μοιάζουν μεταξύ τους: βρίσκονται μέσα στη δύναμη, αλλά όχι με τον ίδιο τρόπο όπως ο Λιούκ Σκάιγουώκερ!

Εκεί όπου οι troopers είναι βυθισμένοι σε μία βία χωρίς πρόσωπο και σε μία σύντηξη μέσα σε αυτή την αδιαφοροποίητη δύναμη (αυτό είναι ο ολοκληρωτισμός), ο ήρωας μεταστρέφει τη Δύναμη προς όφελός του. Συνεπώς, η Δύναμη μπορεί να είναι μία αρχή αυτοπραγμάτωσης για τον ήρωα, όπως μπορεί εξίσου να είναι και μια βία δίχως πρόσωπο. Για να γίνει ο εαυτός του, ο ήρωας της Ιλιάδας έχει ανάγκη ένα μαγικό άγγιγμα την κρίσιμη στιγμή. Ικετεύει την θεότητα της εκλογής του, χωρίς την οποία θα αποτύχει. Υπάρχει λοιπόν η ιδέα ότι γινόμαστε ο εαυτός μας μέσα από μια νίκη που καθίσταται δυνατή χάρη σε μία ιδιαίτερη ενσάρκωση της Δύναμης: αυτή η ενσάρκωση, αυτό το πρόσωπο αν θέλετε, μας κάνει να βγούμε από το κοπάδι. Η μυθολογική προσπάθεια του ήρωα απομονώνει, μέσα στο μάγμα των δυνάμεων, μία αιτιακή αλυσίδα, την οποία θα βαπτίσει Ήρα ή Ποσειδώνα, και την οποία χρησιμοποιεί για να μην πνιγεί μέσα στον τρόμο και την ηδονή των αλληλοδιεισδύσεων χωρίς πρόσωπο που είναι η μοίρα των troopers, δηλαδή όσων μένουν μέσα στην ακαθόριστη δύναμη. Να πώς γεννιούνται οι θεοί: δεν είναι τίποτε άλλο παρά προβολές μιας ταυτότητας που μπορούμε να αποκτήσουμε με τη βοήθεια μίας καθορισμένης δύναμης. Εξάλλου, εδώ υπάρχει η αρχή της αμερικανικής μυθολογίας όπως αυτή εκφράζεται σε όλα τα ουέστερν: ο ήρωας γίνεται ο εαυτός του στην τελική αναμέτρηση, και εκείνος που πυροβολεί πιο γρήγορα από τον άλλο, αν «εκμυθολογίσουμε» τα πράγματα, δέχεται την εύνοια κάποιου. Αυτό σημαίνει ότι ο ήρωας, ακόμα και βυθισμένος σε έναν κόσμο όπου βασιλεύει η αδιαφοροποίητη Δύναμη δίχως πρόσωπο, όπου το καλό και το κακό συγχέονται, μπορεί με μια υπεράνθρωπη προσπάθεια να απομονώσει ένα είδος ιμάντα μεταβίβασης της Δύναμης τον οποίο διεκδικεί για τον εαυτό του. Κερδίζει ή χάνει, αλλά από την αντιπαράθεση νικητή και ηττημένου γεννιέται η τάξη, που δεν είναι πλέον αδιαφοροποίητη. Με άλλα λόγια, η βία γεννά τάξη, που είναι η τάξη του οργανωμένου πολυθεϊσμού: ξαναγυρίζουμε στο θέμα της λύτρωσης μέσω της βίας, που είναι κατ’ ουσίαν θρησκευτικό.

 

Και αμερικανικό;

Ναι, είναι ο ατομικός ήρωας, είναι ο φιλελευθερισμός που πρέπει να νικήσει τον ολοκληρωτισμό με τα δικά του μέσα, προσφεύγοντας στη βία μάλλον παρά στο λόγο. Με όλες τις επιφυλάξεις απέναντι στις γενικεύσεις, μπορούμε να πούμε ότι οι Αμερικανοί είναι τόσο καλοί αθλητές επειδή, εκεί που οι Γάλλοι θαυμάζουν περισσότερο τον Πουλιντόρ[2], τον αιώνιο δεύτερο, αυτοί δοξολογούν μόνο τον πρώτο, εκείνον που έδωσε τα πάντα για να νικήσει. Υπάρχει ένα βιβλίο για το αμερικανικό εκπαιδευτικό σύστημα, το The One Best System του David Tyack, όπου επανέρχεται διαρκώς αυτή η φράση: «the winner takes all». Είναι μία αρχή Τζεντάι. Θα προσέξετε άλλωστε ότι η αντι-ολοκληρωτική ιδεολογία όπως εκφράζεται στο Star Wars είναι τυπική της «ήσυχης συνείδησης» των Αμερικανών: φτιάχνουμε ατομικότητα από το συλλογικό, το οποίο είναι ένα είδος καμίνι όπου σιγοβράζει η Δύναμη την οποία πρέπει να οικειοποιηθούμε. Οι Ροκφέλερ και λοιποί καπεταναίοι της βιομηχανίας είναι Τζεντάι με κουστούμια: χρησιμοποιούν τη βία, όχι για να λιώσουν μέσα σε ένα σύμπαν μοιρασμένης βίας όπως ένας χυδαίος trooper, αλλά για αναδυθούν απ’ αυτό. Είναι ένα είδος λύτρωσης, το οποίο άλλωστε εξομοιώνουν με τη χριστιανική λύτρωση κατά τρόπο τελείως καταχρηστικό, διότι ποτέ ο Χριστός δεν είπε «θα σωθείς εάν ασκήσεις την απόλυτη βία»! Οι Αμερικανοί αντιλήφθηκαν ότι δεν είναι η αγάπη προς τον πλησίον που θα τους σώσει, και οι μεγαλοκαρχαρίες της χρηματοοικονομίας αντισταθμίζουν αυτή την απάρνηση με ό,τι αποκαλούν «care»: φιλανθρωπικά έργα, όπου η ευεργεσία είναι ένας παράδοξος τρόπος να αποδεχθεί κανείς την αρχή της βίας. Η care είναι η άλλη όψη αυτής της νοοτροπίας των αρχαϊκών πολεμιστών που έχουν οι raiders της χρηματοοικονομίας. Θα μπορούσαμε να μεταφέρουμε στην πεδιάδα της Τροίας τις συμπεριφορές των βασιλέων τού Facebook ή της Google οι οποίοι, για να κατακτήσουν εταιρίες ή μερίδια αγοράς, συναντούν αναποδιές ή εύνοιες της τύχης ταυτόσημες με εκείνες που περιείχε η μοίρα του Αχιλλέα και του Έκτορα.

[1] O Heinz Wismann γεννήθηκε στο Βερολίνο και είναι φιλόλογος και ελληνιστής, ομότιμος διευθυντής σπουδών στην EHESS (την γαλλική Σχολή Ανωτάτων Σπουδών στις Κοινωνικές Επιστήμες). Η συνέντευξη αυτή δόθηκε στον Sven Ortoli και δημοσιεύτηκε στο Philosophie Magazine, τεύχος εκτός σειράς αφιερωμένο στον Πόλεμο των Άστρων (Οκτ. 15 – Ιαν. 16). Μετάφραση Α.Γ.

[2] Ο Ρεϊμόν Πουλιντόρ ήταν Γάλλος ποδηλάτης, πολύ αγαπητός στο κοινό, ο οποίος όμως δεν νίκησε ποτέ στο Γύρο της Γαλλίας· βγήκε τρεις φορές δεύτερος και πέντε φορές τρίτος πίσω από τον Έντι Μερξ.