του Άλασταιρ Μπόννεττ

 Φαίνεται απίστευτο ότι μπορεί να υπάρχει κάποιο μέρος τόσο περιφρονημένο, που κανείς να μην το θέλει. Το Mπιρ Ταουίλ, μία τραπεζοειδής έκταση 795 τετραγωνικών μιλίων βραχώδους ερήμου μεταξύ Σουδάν και Αιγύπτου, είναι ένα τέτοιο μέρος. Δεν είναι απλώς γη του κανενός, είναι μια γη που όλοι την παραπετάξανε. Φαίνεται να είναι το μόνο μέρος στον πλανήτη που είναι κατοικήσιμο αλλά κανείς δεν το διεκδικεί.

Η ανωμαλία του Mπιρ Ταουίλ ανοίγει μια καινούρια προοπτική στην ιστορία του κόσμου. Είναι η ιστορία του αγώνα να μην καταλάβεις ένα έδαφος, και ηχεί κάπως σαν μια ιστορία γραμμένη ανάποδα. Η κατοχύρωση κυριότητας πάνω στο έδαφος είναι η ρίζα για πολλές από τις εχθρότητες και τις ταυτότητες του κόσμου. Δεν είναι περίεργο που τείνουμε να θεωρούμε ότι τα κράτη θέλουν διαρκώς να επεκτείνονται· ότι το σύνορο, πάνω-κάτω σαν το φράχτη που βάζει ένας ασυνείδητος γείτονας, πάντοτε τείνει να πηγαίνει όλο και πιο πέρα. Αλλά το Mπιρ Ταουίλ μάς θυμίζει ότι οι χώρες ορίζονται από τα όριά τους: ότι η γη δεν είναι πάντοτε αντικείμενο επιθυμίας και ότι, για κάθε διεκδίκηση ενός κομματιού εδάφους, θα πρέπει να υπάρχουν πολλές πράξεις παραίτησης και αποφυγής.

Για το Σουδάν και την Αίγυπτο, ο λόγος που δεν θέλουν αυτόν τον θύλακα γης είναι ότι έτσι στηρίζουν μια αξίωση για ένα ακόμη μεγαλύτερο και χρησιμότερο «οικόπεδο», τα 8.000 τετραγωνικά μίλια του τριγώνου Χαλα’ίμπ, που βρέχεται από την Ερυθρά Θάλασσα. Η διαμάχη τους προκύπτει από την ύπαρξη δύο διαφορετικών εκδοχών του συνόρου που χωρίζει την Αίγυπτο από το «Αγγλο-αιγυπτιακό Σουδάν» όπως λεγόταν τότε. Και τις δύο τις χάραξαν οι Βρετανοί διοικητές της περιοχής. Η πρώτη είναι του 1899 και είναι μία ευθεία γραμμή μήκους 770 μιλίων χαραγμένη στην έρημο, και είναι αυτή που προτιμά η Αίγυπτος. Δίνει το Mπιρ Ταουίλ στο Σουδάν αλλά κρατά το πολύτιμο τρίγωνο Χαλα’ίμπ από τη μεριά της. Οι Σουδανοί δεν αποδέχονται αυτό το σύνορο και επικαλούνται ένα άλλο, χαραγμένο το 1902, που είναι κατά βάση ευθύγραμμο αλλά προς την ακτή αρχίζει να αλλάζει πορεία, δίνοντας στο Σουδάν μία γλώσσα γης κατά μήκος του Νείλου (αυτή λέγεται χερσόνησος Ουάντι Χάλφα) αλλά και το τρίγωνο Χαλα’ίμπ. Ο χάρτης τού 1902 έδινε και τα δύο αυτά μέρη στο Σουδάν διότι οι Βρετανοί τα είχαν θεωρήσει εθνοτικά και γεωγραφικά συνδεδεμένα με το νότο. Οι χαρτογράφοι του 1902 εφάρμοσαν την ίδια λογική για να μετακινήσουν το σύνορο νότια και να περιλάβουν το Mπιρ Ταουίλ στην Αίγυπτο. Θεώρησαν ότι το Mπιρ Ταουίλ εθνοτικά ανήκε στο βορρά επειδή το χρησιμοποιούσαν για βόσκηση οι Αβάβδα, μία νομαδική φυλή που ζει στη νότια Αίγυπτο.

Για πολλές δεκαετίες, τα σύνορα του 1902 δεν είχαν σοβαρά αμφισβητηθεί. Στις αρχές του 1990, όμως, το Σουδάν εξέδωσε άδειες για πετρελαιικές έρευνες στο τρίγωνο Χαλα’ίμπ. Η Αίγυπτος αντέδρασε καταλαμβάνοντας την περιοχή και προβάλλοντας το δικαίωμά της να υπερασπιστεί το σύνορο του 1899. Σε απάντηση, οι Σουδανοί προέβησαν σε χειρονομίες αμφισβήτησης. Το 2010 ένας κυβερνητικός αξιωματούχος επιχείρησε να μεταβεί στο Χαλα’ίμπ με προφανή σκοπό να διευκολύνει τους κατοίκους να ψηφίσουν στις σουδανικές εκλογές. Δεν του επιτράπηκε όμως, και προς το παρόν οι Αιγύπτιοι φαίνεται ότι έχουν πετύχει να ελέγχουν το τρίγωνο Χαλα’ίμπ και να ξεφορτωθούν το Mπιρ Ταουίλ.

Στο μεταξύ, το Mπιρ Ταουίλ έγινε ακόμη περισσότερο ανεπιθύμητο. Μολονότι το όνομά του σημαίνει «ψηλό πηγάδι», μία παρατεταμένη ανομβρία εξάλειψε την όποια –λίγη- αγροτική αξία είχε ποτέ. Εικόνες δορυφόρου φαίνεται να δείχνουν ότι σε όλη την άγονη έκτασή του δεν υπάρχει ούτε ένα κτίσμα. Ακόμη και τα μονοπάτια στην έρημο σήμερα είναι αχρησιμοποίητα, μισοσβησμένα απομεινάρια που θυμίζουν ότι το έδαφος αυτό ήταν κάποτε των Αβάβδα. Οι Αβάβδα ελάχιστη σημασία έδωσαν στα κρατικά σύνορα της περιοχής και είχαν τη δική τους, διακριτή εθνοτική κληρονομιά. Ένα τεύχος του Περιοδικού του Βασιλικού Ιδρύματος Ανθρωπολογίας της Μεγάλης Βρετανίας από το 1923 δημοσιεύει φωτογραφίες ανδρών με πλούσια, σφιχτά πλεγμένα μαλλιά δίπλα σε τοπικούς μύθους –διότι η φυλή αυτή θεωρούνταν μυστηριώδης και αρχαία ακόμη και από άλλες φυλές της ερήμου. Λεγόταν ότι, «όταν τον ακολουθήσεις στην έρημο», ένας Αβάβδα «χάνεται από το οπτικό πεδίο μόλις βαδίσει 200 με 300 γυάρδες». Ακόμη, ότι το βλέμμα τους είναι πολύ επικίνδυνο για τους άλλους και ότι «μπορούν να ακινητοποιήσουν κινούμενα αντικείμενα εξ αποστάσεως».

Οι Αβάβδα τώρα έχουν αποσυρθεί, αλλά ένα σημαντικό μέρος της ιστορίας τους παραμένει ριζωμένο σ’ αυτόν τον τόπο. Έτσι, όταν λέμε ότι το Mπιρ Ταουίλ είναι ακατοίκητο, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν έχει ιστορία και ότι όποιος θέλει μπορεί να το οικειοποιηθεί. Αυτό αξίζει να το σημειώσουμε επειδή ο αδέσποτος χώρος του Mπιρ Ταουίλ έχει γίνει η αγαπημένη φαντασίωση μεταξύ των επίδοξων ιδρυτών κρατών του Διαδικτύου. Μάλιστα, στις μέρες μας η πραγματική πληροφόρηση για το μέρος συσκοτίζεται από μυριάδες σάιτ και ηλεκτρονικούς καυγάδες ανάμεσα σε αυτόκλητους βασιλιάδες, εμίρηδες και προέδρους του Mπιρ Ταουίλ.

Οι παιγνιώδεις αυτές διεκδικήσεις παραγνωρίζουν την δυσοίωνη πραγματικότητα του Mπιρ Ταουίλ, αλλά ας μην τις αδικούμε. Το Mπιρ Ταουίλ εξάπτει τη γεωγραφική φαντασία επειδή αποπροσανατολίζει τις προσδοκίες μας για τον σύγχρονο κόσμο, και, ειδικότερα, τις προσδοκίες μας για το τι είναι και τι κάνουν τα κράτη και τα σύνορα.

Φαίνεται φυσικό να ορίζουμε τον κόσμο με βάση όσα επιζητούν τα κράτη, αλλά η γεωπολιτική μπορεί να θεωρηθεί από την οπτική όσων δεν θέλουν. Αυτό συμβαίνει με διάφορους τρόπους. Πρώτον, όπως είδαμε με το Mπιρ Ταουίλ, υπάρχουν «αντι-διεκδικήσεις» προορισμένες να υποστηρίξουν άλλες, θετικές διεκδικήσεις. Οι περιπτώσεις αυτές δεν είναι σπάνιες, αν και συνήθως υπάρχει κάποιος ενδιαφερόμενος για τέτοιες παρατημένες περιοχές. Κάποιες από αυτές εμφανίζονται στα σύνορα της Κίνας. Μια πρόσφατη συνοπτική έκθεση έδειξε ότι η Κίνα έκανε πίσω στις δεκαεπτά από τις είκοσι τρείς ανοικτές συνοριακές διαφορές της, παραχωρώντας συνολικά 1,3 εκατομμύρια τετραγωνικά μίλια γης. Στη μακρόχρονη αντιδικία μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, που οι λαοί τους κάποτε ζούσαν αναμειγμένοι αλλά κατά τον τελευταίο αιώνα απομονώθηκαν σε χωριστά, εθνοτικώς διακριτά κράτη, δόθηκε πολλή προσοχή στην ανάγκη να οριστεί ποιο μέρος δεν είναι «ιστορικά» ελληνικό ή «ιστορικά» τουρκικό. Ο ελληνικός και ο τουρκικός αλυτρωτισμός προωθούνται με αρνήσεις εξίσου όσο και με καταφάσεις. Στο «δούναι και λαβείν» των εδαφικών αντιδικιών, η δήλωση έλλειψης ενδιαφέροντος για μια περιοχή συχνά αποδεικνύεται κομβικός ισχυρισμός.

Οι άνθρωποι συχνά παραβλέπουν το Mπιρ Ταουίλ ως ένα αξιοπερίεργο, μια ζώνη ελάσσονος σύγχυσης όπου η γεωπολιτική ασφάλεια έχει καταρρεύσει σε μία σειρά διακεκομμένων γραμμών. Κι όμως η ιστορία του είναι οικουμενικής σημασίας. Διότι το Mπιρ Ταουίλ είναι ένα από τα λίγα μέρη στη γη όπου ένα από τα βασικά παράδοξα της χάραξης συνόρων έρχεται άμεσα στην επιφάνεια. Τα σύνορα συνδέονται με εδαφικές διεκδικήσεις, αλλά μόλις τα χαράξεις αυτοπεριορίζεσαι. Κάθε σύνορο είναι επίσης μια πράξη παραίτησης, μια αναγνώριση των δικαιωμάτων κάποιου άλλου. Εξ αντιδιαστολής, η διεκδίκηση να μην θέλεις καθόλου σύνορα, που συναρπάζει τα στελέχη που πετάνε πρώτη θέση όσο και τους αντικαπιταλιστές ακτιβιστές, είναι διεκδίκηση του κόσμου ολάκερου. Τα σύνορα έχουν μια πολύ πιο αμφίθυμη και πολύπλοκη σχέση με το έδαφος: συνδυάζουν αλαζονεία όσο και αυτοσυγκράτηση, διεκδίκηση όσο και παραίτηση.

Το παραπάνω κείμενο είναι το 2ο κεφάλαιο του 3ου μέρους από το βιβλίο Alastair Bonnett, Off the Map: Lost Spaces, Invisible Cities, Forgotten Islands, Feral Places and What They Tell Us About the World, Aurum, London 2015, σελ. 92-96. Ο τίτλος του πρωτοτύπου είναι απλώς Bir Tawil. Μετάφραση: Α.Γ.