του Δημήτρη Παρσάνογλου

Πιο τραγικό θέαμα δεν μπορεί κανείς να φανταστεί. Είδα 7.000 ανθρώπους μέσα σε ένα πλοίο που χωρούσε το πολύ 2.000. Ήταν στοιβαγμένοι σαν σαρδέλες στο κατάστρωμα, μία ζωντανή, παλλόμενη μάζα ανθρώπινης δυστυχίας. Ταξίδευαν επί τέσσερις μέρες. Δεν είχαν χώρο να ξαπλώσουν για να κοιμηθούν, ούτε φαγητό να φάνε. Δεν υπήρχε πρόσβαση σε τουαλέτες. Επί τέσσερα μερόνυχτα πολλοί από αυτούς στέκονταν όρθιοι στο κατάστρωμα, μούσκεμα από την φθινοπωρινή βροχή, με τον παγωμένο νυχτερινό αέρα να τους τρυπάει τα κόκαλα και τον ήλιο του μεσημεριού να τους τσουρουφλίζει

Χένρυ Μοργκεντάου (παρατίθεται στο Bruce Clark, Δυο φορές ξένος: Οι μαζικές απελάσεις που διαμόρφωσαν την σύγχρονη Ελλάδα και Τουρκία, μετ. Βίκη Ποταμιάνου, Ποταμός 2007, σ. 193).

Θα μπορούσε να γράψει κανείς ένα κείμενο απολύτως επίκαιρο, που να περιγράφει με ακρίβεια αυτό που συμβαίνει τους τελευταίους μήνες στις ευρωπαϊκές θάλασσες και στεριές, χρησιμοποιώντας αυτούσια αποσπάσματα από μαρτυρίες ανθρώπων που βίωσαν το προσφυγικό δράμα στις αρχές του 20ού αιώνα. Δεν ξέρω για τον Μεσοπόλεμο, σήμερα πάντως αυτό το κάτι που μένει από τη μυρωδιά των πτωμάτων που ξεβράζουν ή κρατάνε στον βυθό οι θάλασσές μας είναι μια χρυσή ευκαιρία να συλλογιστούμε πάνω στους εαυτούς μας ως Ευρωπαίους. Για μια ακόμα φορά, συγκρούονται, σύμφωνα με το συλλογικό μας φαντασιακό, τουλάχιστον δυο Ευρώπες: η Ευρώπη-φρούριο και η Ευρώπη της Αλληλεγγύης. Πάνω στα πτώματα, ων ουκ έστιν αριθμός, λοιπόν, οικοδομείται ένας διάλογος για την ψυχή μας: μια ανθρωπιστική κρίση μετατρέπεται σε μια ευκαιρία αναστοχασμού και ενδοσκόπησης, από αυτές που χρόνια τώρα αδράχνουμε ως «υπερεθνικοί» πολίτες, ιδίως όποτε η υπερεθνικότητά μας έρχεται ενώπιον ζητημάτων πιο δυσάρεστων από ό,τι οι ανταλλαγές φοιτητών ή η δυνατότητα να ταξιδεύεις χωρίς διαβατήριο.

Είναι αλήθεια ότι σε αυτή την κρίση, όπως και σε άλλες, θεωρούμε σχεδόν ομόθυμα ότι η Ευρώπη δεν στέκεται στο ύψος των περιστάσεων. Ωστόσο, πέραν του ότι χρειάζεται να αποσαφηνίσουμε τι ακριβώς εννοούμε με αυτή την αφηρημένη έννοια της Ευρώπης, οφείλουμε, επίσης, να αναστοχαστούμε το μερίδιο ευθύνης που μας αναλογεί. Να σκεφτούμε, δηλαδή, ότι, στην παρούσα προσφυγική κρίση, όπως και σε άλλες μείζονες κρίσης της Ευρώπης, το πρόβλημα δεν είναι αναγκαστικά η Ευρωπαϊκή Ένωση ως τέτοια. Ανεξαρτήτως των «τεχνικών» παραμέτρων και δυσκολιών του ζητήματος, το βασικό πρόβλημα που καθιστά την έστω και μερική επίλυσή του ιδιαίτερα επισφαλή είναι το Άγιο των Αγίων για όλες τις κυβερνήσεις, δεξιές, αριστερές, πιο αριστερές και πιο δεξιές, το οποίο με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, και δίνοντάς του όποιο περιεχόμενο νομίζουν, διαφυλάττουν ως κόρην οφθαλμού: η εθνική κυριαρχία.

Ενώ γίνεται κουβέντα ιδεολογική και πρακτική σχετικά με το τι δέον γενέσθαι, ενώ σε αυτή μπαίνουν όλα στο τραπέζι –από φράχτες μέχρι hotspots και από δημοσιονομική χαλάρωση για όσα κράτη φιλοξενήσουν πρόσφυγες μέχρι ποινές για όσα δεν αναλάβουν αντίστοιχες υποχρεώσεις– το μόνο που δεν φαίνεται να αμφισβητείται είναι η αρχή της εθνικής κυριαρχίας. Η αμφισβήτησή της, εν προκειμένω, θα μπορούσε να μεταφραστεί είτε στην απώλεια του δικαιώματος των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών να αποφασίζουν αποκλειστικά τι θα κάνουν με τους συγκεκριμένους πρόσφυγες είτε στη διαχείριση των προσφυγικών ροών σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Το τελευταίο, πολύ απλά και πρακτικά, σημαίνει τη δημιουργία ευρωπαϊκού ασύλου, την απώλεια δηλαδή της εθνικής κυριαρχίας ως προς τα κριτήρια και τις διαδικασίες εξέτασης αιτημάτων και απόδοσης ασύλου.

Για να πούμε τα πράγματα ακόμα πιο ξεκάθαρα και σε ό,τι μας αφορά άμεσα: παρότι η ελληνική κυβέρνηση στηρίζει όλη την επιχειρηματολογία της στην εκτίμηση ότι η προσφυγική κρίση είναι ευρωπαϊκή και ως τέτοια πρέπει να αντιμετωπιστεί, δεν φαίνεται διατεθειμένη να απεμπολήσει, έστω μερικώς, έστω προσωρινά, έστω παραδειγματικά, κομμάτι από τη δική της εθνική κυριαρχία. Η τακτική της, από την αρχή της κρίσης –αν και εδώ πρέπει κανείς να αμφισβητήσει την ύπαρξη τακτικής αφού από τον Απρίλιο μέχρι τον Αύγουστο 2015 και ενώ τα ναυάγια και τα θύματα πολλαπλασιάζονταν η κυβέρνηση απλώς συσκεπτόταν– χαρακτηρίζεται από μια αμφιταλάντευση μεταξύ διεθνιστικού ουμανισμού (σε λεκτικό κυρίως επίπεδο) και προστασίας κυριαρχικών δικαιωμάτων (σε πρακτικό επίπεδο). Αν προσθέσουμε την κωλυσιεργία που επέδειξε στην πράξη, μπορούμε ενδεχομένως να καταλάβουμε γιατί όχι μόνο δεν καταφέραμε να συμβάλουμε ουσιωδώς στη διαχείριση της κρίσης αλλά και γιατί αποτελούμε και εμείς μέρος της.

Το να τα ρίχνουμε όλα στην Ευρώπη που έχει παραστρατίσει από τις θεμελιακές της αρχές δεν είναι μόνο ανούσια έκθεση ιδεών επίπεδου Λυκείου. Επιπροσθέτως, τη στιγμή που πνίγονται άνθρωποι καθημερινά στο χώρο ευθύνης μας (εθνική κυριαρχία γαρ) και δεν έχουμε κάνει τίποτα ή σχεδόν τίποτα για να παράσχουμε στοιχειώδεις συνθήκες φιλοξενίας, η επίκληση στην Ευρώπη δεν καταντάει μόνο γκρίνια, αλλά γίνεται κυνισμός. Ανεξάρτητα από το γεγονός ότι η Ελλάδα σηκώνει (γεωγραφία γαρ) μεγάλο βάρος της προσφυγικής κρίσης, ενώ ορισμένα κράτη-μέλη της ΕΕ είτε σφυρίζουν αδιάφορα είτε υψώνουν φράκτες, λεκτικούς και υλικούς, δεν μπορούμε να είμαστε ικανοποιημένοι ούτε με τις συνθήκες φιλοξενίας που παρέχουμε στους πρόσφυγες (βλ. Κόρινθο, Καρά Τεπέ και πάει λέγοντας), ούτε βέβαια με την ταχύτητά μας ως προς την υλοποίηση των δεσμεύσεών μας (βλ. τα περίφημα πέντε hotspots). Ιδίως όταν το τελευταίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και χρησιμοποιείται από διάφορους εταίρους, έστω και προσχηματικά, ως πάτημα για την περαιτέρω καθυστέρηση των διαδικασιών αναλογικής επανεγκατάστασης προσφύγων σε όλα τα κράτη-μέλη της ΕΕ ή ακόμα και για έξοδο της Ελλάδας από τη Σένγκεν.

Εν τω μεταξύ, είτε μας αρέσει είτε όχι, η Ελλάδα υπήρξε η πρώτη χώρα και παραμένει μια από τις ελάχιστες της Ε.Ε. που διαθέτει αυτό που καταγγέλλουμε, δηλαδή «φράχτη» και εξακολουθεί να αρνείται οποιαδήποτε, έστω λελογισμένη, προσωρινή, απολύτως ελεγχόμενη κ.ο.κ. διευκόλυνση εισόδου προσφύγων από τα χερσαία σύνορά της. Επίσης, είτε μας αρέσει είτε όχι, μέχρι να κλείσει τα σύνορα η ΠΓΔΜ οι ελληνικές αρχές δεν έκαναν τίποτα διαφορετικό από αυτό που κατηγορούμε τις αντίστοιχες τουρκικές: ναυλώνοντας καράβια και λεωφορεία διευκολύναμε σιωπηρά αλλά συστηματικά τους πρόσφυγες να εγκαταλείψουν την επικράτειά μας, απαλλάσσοντάς μας από ένα κομμάτι του βάρους που υποτίθεται ότι σηκώναμε, ενώ η αλήθεια είναι ότι το αφήναμε να «λιάζεται» σε πάρκα και πλατείες).

Ακόμα και τώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, παραμονές δηλαδή μιας ακόμα έκτακτης συνόδου κορυφής για το προσφυγικό, δεν έχουμε πείσει εαυτούς και αλλήλους ότι είμαστε όντως διατεθειμένοι να εννοήσουμε αυτό που λέμε: ότι η προσφυγική κρίση είναι ευρωπαϊκή και ως τέτοια πρέπει να αντιμετωπιστεί. Τα μόνα δείγματα ευρωπαϊκής ή εν γένει υπερεθνικής απάντησης που έχουν ως τώρα καταγραφεί υπακούν στη λογική της απόκρουσης, και μάλιστα με στρατιωτικούς όρους, τους οποίους τελικώς και πάντα αποδέχεται και η ελληνική κυβέρνηση. Τόσο στην περίπτωση της διατήρησης και της ενίσχυσης της παρουσίας της Frontex όσο και στην εμπλοκή των νατοϊκών σκαφών στο Αιγαίο, το κύριο μέλημα δεν είναι άλλο από την αποτροπή των προσφυγικών ροών. Όσο και αν αυτό ακριβώς το μέλημα και αυτή ακριβώς η λογική διογκώνουν τον κατάλογο των θυμάτων.

Δυστυχώς για το «έθνος της Αριστεράς», δεν σκοτώνει μόνο ο καπιταλισμός και ο ιμπεριαλισμός· και οι πατρίδες σκοτώνουν. Ακόμα και οι αριστερές και σχετικά ανίσχυρες πατρίδες σκοτώνουν, ιδίως εκείνους που έρχονται από λιγότερο ισχυρές και περισσότερο άτυχες πατρίδες. Και σκοτώνουν, παρότι θα μπορούσαν να σώσουν μερικούς ανθρώπους, αντιμετωπίζοντας λογικά και ψύχραιμα την παρούσα κρίση, ανοίγοντας έστω και υπό τη μορφή παραδειγματισμού τους φράχτες που έχτισαν οι προγενέστεροί τους ή βάζοντας λίγο διεθνές νερό στο εθνικό τους κρασί. Με άλλα λόγια, αν είναι να κερδίσει η ανθρωπότητα μερικές, έστω δεκάδες ζωές, ας χάσουμε κάτι από την εθνική μας κυριαρχία τόσο εμείς όσο και οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι.

Ο Δημήτρης Παρσάνογλου είναι δρ κοινωνιολογίας, ερευνητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

Πρώτη δημοσίευση: Ενθέματα Αυγής, 21 Φεβρουαρίου 2016