της Παζ ντυΜπουά

Μετά το Ο Αριστοτέλης και η αστυνόμευση της τραγωδίας, δημοσιεύουμε παρακάτω ακόμη ένα απόσπασμα από το βιβλίο Out of Athens: The New Ancient Greeks, Harvard University Press 2010, αυτή τη φορά από το 8^ο κεφάλαιο με τίτλο Jesus and other Jews, σ. 134-140. O τίτλος του δημοσιεύματος και οι σημειώσεις σε αγκύλες είναι του μεταφραστή. Τα αρχαία και βιβλικά χωρία αποδόθηκαν με βάση την αγγλική μετάφραση που χρησιμοποιεί εκάστοτε η συγγραφέας.

Δουλεία, βασανιστήρια και το σημάδεμα του αρχαίου σώματος

Το ζήτημα των δούλων του θεού της εβραϊκής Βίβλου είναι αντικείμενο πολλών σημαντικών αναλύσεων. Το σημάδεμα του αντρικού σώματος που συνιστά η περιτομή εμφανίζεται πολύ νωρίς στην εβραϊκή Βίβλο, στη Γένεση:

Ο Θεός είπε στον Αβραάμ … κάθε αρσενικό τέκνο σας θα περιτέμνεται. Θα περικόπτετε τη σάρκινη ακροβυστία σας, και αυτό θα είναι σημάδι του συμφώνου ανάμεσα σε μένα και σε σας. Σε όλη τη γενιά σας, κάθε αρσενικό παιδί θα περιτέμνεται σε ηλικία οκτώ ημερών, καθώς και ο δούλος που γεννιέται στον οίκο σας και αυτός που αγοράζεται με χρήματα από κάποιον ξένο που δεν είναι απόγονός σας. Έτσι θα είναι το σύμφωνό μου αιώνιο πάνω στη σάρκα σας (17:9-14).

 O Αβραάμ υπακούει και περιτέμνεται σε ηλικία 99 ετών, μαζί με τον δεκατριάχρονο γιο του Ισμαήλ και όλους τους δούλους του σπιτιού του (23-27). Ο δε Ισαάκ, που γεννιέται σε μεταγενέστερο σημείο της αφήγησης, περιτέμνεται όταν είναι οκτώ ημερών. Οι λάτρεις αυτού του θεού, του Ιαχβέ-Ελωίμ-Άντον, αυτοαποκαλούνταν δούλοι του, και έτσι το σημάδι της περιτομής ήταν κατά μία έννοια σημάδι δουλείας, της οικονομικής σχέσης που δηλώνεται με το κόψιμο, το σύμφωνο, το συμβόλαιο. Οι δούλοι των Αιγυπτίων, που κατά το μύθο έγιναν οι Ισραηλίτες, αντάλλαξαν την υποδούλωση στο Φαραώ με την υποδούλωση στο δικό τους θεό. Όπως επισημαίνει ο Ντέιβιντ Μπράιον Ντέιβις στο κλασικό του κείμενοTο πρόβλημα της δουλείας στη δυτική κουλτούρα,

Η δουλεία ήταν … το σαφέστερο παράδειγμα της ολοκληρωτικής υποταγής ενός ατόμου σε ένα άλλο, της άρνησης κάθε προσωπικής επιλογής και επιθυμίας. Συνδεόταν στην Παλαιά Διαθήκη με θρησκευτική ταπεινότητα και αυταπάρνηση, όπου π.χ. ο Αβραάμ, ο Λωτ, ο Μωυσής, ο Ιώβ και ο Δαβίδ αναφέρονταν ως δούλοι του Κυρίου. Οι Εβραίοι ήταν ίσως ο πρώτος λαός που σκέφτηκε το Θεό ως έναν ευγενικό αφέντη, που μπορεί να πεισθεί να δώσει βοήθεια και καθοδήγηση στον ταπεινότερο δούλο Του. Ο Μωυσής χρησιμοποίησε την ίδια λέξη για να αναφερθεί τόσο στη δουλεία του Ισραήλ στην Αίγυπτο όσο και, μετά την απελευθέρωση, στην υποδούλωσή τους στον Ιαχβέ[1].

Μολονότι η περιτομή μερικές φορές γίνεται αντιληπτή ως συμβολική θυσία, ως η αιματοχυσία που αντικαθιστά την ανθρωποθυσία –και ειδικά το φόνο του μεγαλύτερου ή του αγαπημένου γιου-, μπορεί επίσης να διαβαστεί ως ένα σημάδι εθελούσιας υποδούλωσης στη θεότητα. Και αυτό το χαρακτηριστικό της ιουδαϊκής κουλτούρας προσλαμβάνει νέες και γοητευτικές όψεις στα έργα των πρώτων πιστών του Ιησού.

Με το θέμα αυτό συνδέεται μεταξύ άλλων ο τρόπος με τον οποίο ο Παύλος, στην αρχή της επιστολής του στους Ρωμαίους, αυτοαποκαλείται Παῦλος δοῦλος Χριστοῦ Ιησοῦ, «μικρός δούλος του μυρωμένου Ιησού», ή «Παύλος, δούλος του Μεσσία Ιησού» (προς Ρωμαίους, 1:1)[2]. Ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν, στο σχόλιό του σχετικά με τη χρήση της λέξης δοῦλος, επισημαίνει, σε σχέση με «την κατεξοχήν θρησκευτική συμπαραδήλωση που αποκτά στο σημιτικό κόσμο η εβραϊκή λέξη ‘ebed (όπως και η αραβική ‘abd)», ότι «στον Παύλο, το δοῦλος αναφέρεται στην κοσμική νομική συνθήκη και ταυτόχρονα στο μετασχηματισμό που αυτή υφίσταται στη σύνδεσή της με το μεσσιανικό συμβάν»[3]. Και εδώ, εκτός από τη δουλεία, υπάρχει επίσης το σημάδεμα του αρχαίου σώματος, καθότι το κρίσιμο μήνυμα του Παύλου αφορά το ζήτημα της περιτομής· λέει σχετικά: «η περιτομή σε ωφελεί αν τηρείς το νόμο· αν όμως παραβαίνεις το νόμο, η περιτομή σου έγινε αποπεριτομή». H μετάφραση αυτή είναι αξιοπερίεργη: η ελληνική λέξη περιτομή σημαίνει «κόβω γύρω». Η λέξη που χρησιμοποιεί εδώ ο Παύλος, και την οποία απέδωσα ως «αποπεριτομή» [uncircumcision], είναι η ἀκροβυστία (στην κλασσική ελληνική ἀκροποσθία, και στον ενικό το ἀκροπόσθιον).

Σε αυτή τη σύντομη αναφορά σχετικά με τη δουλεία, το βασανισμό και το σημάδεμα του αρχαίου σώματος όπως απαντούν σε ιουδαϊκά και χριστιανικά κείμενα της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου, ιδιαίτερη σημασία αποκτά η εγγραφή επί του σώματος, δηλ. η δερματοστιξία, του Ιησού, στο τελευταίο βιβλίο της Καινής Διαθήκης, την Αποκάλυψη (δηλ. φανέρωμα). Η Αποκάλυψη βρίθει από σημαδεμένα σώματα: τους 144.000 σκλάβους (δούλους) τους σημαδεμένους με μια σφραγίδα στο μέτωπό τους (7:3), πράγμα που μοιάζει με το σημάδι στις πόρτες των Ισραηλιτών στην Αίγυπτο και θυμίζει το 9:4 του Ιεζεκιήλ, όπου ο Κύριος λέει: «διατρέξτε την πόλη, την Ιερουσαλήμ, και βάλτε ένα σημάδι στο μέτωπο όσων αναστενάζουν και δυσφορούν με όλες τις αθλιότητες που διαπράττονται σε αυτήν». Στην Αποκάλυψη, οι υπόλοιποι σκοτώνονται· στον Ιεζεκιήλ, η εντολή είναι: «μην αγγίξετε κανέναν που έχει το σημάδι» (9:6). Αντίθετα, ένα θηρίο «επιθέτει ένα σημάδι [χάραγμα] σε όλους, μικρούς και μεγάλους, πλούσιους και φτωχούς, ελεύθερους και δούλους, στο δεξί χέρι και στο μέτωπο, έτσι ώστε κανείς να μην μπορεί να αγοράσει ή να πουλήσει αν δεν έχει το σημάδι, δηλαδή το όνομα του θηρίου ή τον αριθμό του ονόματός του» (Αποκάλυψη 13:16-17). «Όσοι λατρεύουν το θηρίο και την εικόνα του, και σημαδεύονται στο μέτωπο και στο χέρι τους, θα πιουν και το κρασί της οργής του Θεού» και θα αποκτήσουν μια «κακή και επώδυνη πληγή» (16:2). Στο 17 εμφανίζεται η μεγάλη πόρνη, στο μέτωπο της οποίας ήταν γραμμένο «ένα όνομα, ένα μυστήριο: ‘η Βαβυλών η μεγάλη, η μητέρα των πορνών και των βδελυγμάτων της γης’». Ο ιππέας στο λευκό άλογο, «πάνω στον μανδύα και τον μηρό του … έχει ζωγραφισμένο [γεγραμμένον] ένα όνομα, ‘Βασιλεύς των βασιλέων και Κύριος των κυρίων’» (19:16).

Οι ήρωες λοιπόν αυτοί του δραματικού τελευταίου βιβλίου της χριστιανικής Βίβλου είναι σημαδεμένοι· φέρουν σημάδια ακριβώς σαν εκείνα που φορούν οι δούλοι της ειδωλολατρικής κουλτούρας στην οποία ανήκουν. Πώς μπορούμε να χαρτογραφήσουμε τους τρόπους με τους οποίους όσοι έφεραν αυτά τα σημάδια σκλαβιάς και βασανιστηρίων συμμετείχαν, αντιστέκονταν, ανέτρεπαν τις ηγεμονικές ιδέες της ήδη ετερογενούς κουλτούρας της αρχαίας Μεσογείου; Πώς συνδέονται αυτές οι μεταφορές, οι παραδοξολογίες, τα σχήματα αντιστροφής και επανάληψης με μορφές ταυτότητας και αλήθειας και με μια πιο κοσμοπολιτική, διασπορική, υβριδική κατανόηση της αρχαιότητας, που να μην περιορίζεται ερμητικά σε μια θεώρηση της «ειδωλολατρικής» κουλτούρας και να μην εξαντλείται σε μια κειμενική κριτική με βάση αποκλειστικά τις δύο «κλασικές πρωτεύουσες» Αθήνα και Ρώμη;[4]

Ο Ιησούς ως μάγος

Ο Ιησούς παρουσιάζει συγγένειες με άλλες σαμανιστικές, πολυμαθείς, μαγικές φιγούρες, μεταξύ των οποίων ο Επιμενίδης και ο Απολλώνιος από τα Τύανα, και ίσως θα πρέπει να καταταγεί μεταξύ των σοφών του αρχαίου κόσμου. Στο πολυσυζητημένο έργο του Jesus the Magician: Charlatan or Son of God?[5] [Ιησούς ο μάγος: Τσαρλατάνος ή γιος του Θεού;], ο Morton Smith συγκέντρωσε τα στοιχεία που τοποθετούν τον Ιησού στο συγκείμενο της αρχαίας μαγείας. Ένα από τα πιο γοητευτικά χαρακτηριστικά είναι τα τατουάζ του Ιησού. Κατά τον Σμιθ, μία από τις πρώιμες ραββινικές ιστορίες περί του Ιησού, αυτή του Ελιέζερ (περίπου μεταξύ 70 και 100 μ.Χ.), «εξετάζει το ερώτημα εάν ‘κάποιος που κόβει (χαράζει με τατουάζ;) γράμματα πάνω στη σάρκα του το Σάββατο παραβιάζει την αργία εκείνης της ημέρας» (σ. 46-47). Ο Ελιέζερ χρησιμοποιεί το παράδειγμα του «Μπεν Στάντα», που κατά τον Σμιθ είναι ψευδώνυμο του Ιησού: «Ο Μπεν Στάντα δεν έφερε μαγικά ξόρκια από την Αίγυπτο στις αμυχές της σάρκας του;». Ο Σμιθ υποστηρίζει:

Η διαμάχη περί τα τατουάζ σχεδόν σίγουρα αφορά τον Ιησού, διότι οι ίδιες κατηγορίες αναφέρονται από ειδωλολάτρες και Χριστιανούς συγγραφείς ως στοιχεία της εβραϊκής αφήγησης γι’ αυτόν. (Οι μάγοι γράφανε πράγματι ξόρκια και άλλα παρόμοια πάνω στη σάρκα τους· οδηγίες γι’ αυτό δίνονται στους μαγικούς παπύρους …). Επιπλέον, ο Παύλος ισχυριζόταν ότι είχε κάνει τατουάζ, ή είχε σημαδευτεί με τα «σημάδια του Ιησού» (προς Γαλάτας 6.17) –πιθανότατα τα ίδια σημάδια που έφερε και ο Ιησούς: ἐγὼ γὰρ τὰ στίγματα τοῦ ᾽Ιησοῦ ἐν τῷ σώματί μου βαστάζω.

Μολονότι κάποιοι θεώρησαν τα στίγματα αυτά ως τα σημάδια της σταύρωσης, ο Σμιθ τα εκλαμβάνει μάλλον ως τατουάζ που φέρει ένας μάγος, ο οποίος έμαθε την τέχνη του στην Αίγυπτο και έφερε πίσω τα σωματικά ίχνη της ειδικής γνώσης του:

Η ραββινική αναφορά ότι ο Ιησούς στην Αίγυπτο έκανε τατουάζ με μαγικά ξόρκια δεν εμφανίζεται στο πλαίσιο κάποιας πολεμικής, αλλά παρατίθεται ως ένα γνωστό γεγονός σε μια νομική συζήτηση από έναν ραββί που γεννήθηκε περίπου την εποχή της σταύρωσης. Η αρχαιότητα της πηγής, ο τύπος της παράθεσης, η σύνδεση με τις αναφορές ότι ήταν στην Αίγυπτο και η συμφωνία με τις αιγυπτιακές πρακτικές μαγείας ενισχύουν την αξιοπιστία της (150-151).

Ο Σμιθ συγκεντρώνει μεγάλο αριθμό αποδείξεων από την εποχή εκείνη για το ότι ο Ιησούς θεωρούνταν ως μάγος και το όνομά του χρησιμοποιούνταν σε «ειδωλολατρικά» ξόρκια, και τις συνοψίζει ως εξής:

Γιος ενός στρατιώτη που λεγόταν Πάνθηρας και μιας αγρότισσας που παντρεύτηκε έναν ξυλουργό, ο Ιησούς ανατράφηκε στη Ναζαρέτ ως ξυλουργός, αλλά έφυγε από την πόλη του και, μετά από άγνωστες περιπέτειες, έφτασε στην Αίγυπτο όπου έγινε δεξιοτέχνης στη μαγεία και έκανε τατουάζ με μαγικά σύμβολα ή ξόρκια. Επιστρέφοντας στη Γαλιλαία, έγινε διάσημος με τα μαγικά του κατορθώματα, τα θαύματα που έκανε καθώς μπορούσε να ελέγχει τα δαιμόνια (67).

Τις απόκοσμες αυτές μαγικές δυνάμεις ο Ιησούς τις μοιραζόταν με τον Επιμενίδη και τους ομοίους του.

Ένας από αυτούς ήταν ο Τυανεύς Απολλώνιος, ο οποίος, όπως αφηγείται ο Φλάβιος Φιλόστρατος, γεννήθηκε στην Ανατολία, σπούδασε στην Ταρσό, την πόλη του Παύλου, και ακολούθησε τους Πυθαγορείους, μέλη της μυστικής, χορτοφαγικής, μαθηματικής σέκτας που πίστευαν στη μετεμψύχωση. Λέγεται ότι είχε ταξιδέψει στη Βαβυλώνα και σπούδασε με τους μάγους. Όπως αναλύει ο Μπέρκερτ, «η λέξη μάγος (magush) είναι παλαιά περσική και αποτελεί αδιαμφισβήτητο δείγμα της ιρανικής επίδρασης στην Ελλάδα»[6].

Η λέξη αυτή ταξίδεψε, μέσω της αρχαϊκής και κλασικής ελληνικής, έφτασε μέχρι το βίο του Απολλωνίου του Τυανέως, καθώς και μέχρι τη Νέα Διαθήκη με τον Σίμωνα τον Μάγο και τους «τρεις μάγους» του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου. Ο Απολλώνιος έφυγε από τη Βαβυλώνα και επισκέφθηκε τους Βραχμάνους στην Ινδία, όπου έμαθε νέες υπερβατικές τεχνικές, και επέστρεψε στην Ελλάδα όπου έκανε μαγικά κόλπα, ή θαύματα, ανάλογα με την οπτική γωνία του θεατή. Κατηγορήθηκε ότι σκότωσε ένα παιδί, ότι το θυσίασε και χρησιμοποίησε τα εντόσθιά του για προβλέψει το μέλλον. Στάλθηκε στη Ρώμη για να δικαστεί, όπως ο Παύλος, αλλά εξαφανίστηκε μυστηριωδώς· λέγεται ότι αναλήφθηκε στους ουρανούς από την Ασία και ότι επανεμφανίστηκε μετά θάνατον σε έναν άπιστο. Ο αυτοκράτωρ Καρακάλλας, και άλλοι, τον λάτρεψαν σαν θεό, και ίσως είναι καθαρά τυχαίο ότι σήμερα δεν υπάρχουν Απολλωνιστές μεταξύ των διαφόρων θρησκειών του κόσμου. Γενικά η καριέρα του έχει πολλές ομοιότητες με την καριέρα άλλων μάγων της εποχής, που ζούσαν στο ίδιο ιστορικό, γεωγραφικό, κειμενικό πλαίσιο με τέτοιους σαμάνους και μάγους όπως ο Επιμενίδης ή οι βεδικοί Rsis.

Διόνυσος, Σωκράτης και Ιησούς

Οι σχέσεις της μορφής του Ιησού με εκείνες του Διονύσου και του Σωκράτη έχουν μελετηθεί αρκετά και υπάρχει μεγάλη βιβλιογραφία. Ωστόσο, αν ξαναγυρίζω σε αυτές είναι επειδή έχουν προκύψει νέες έρευνες οι οποίες φωτίζουν τις σχέσεις αυτές ιδίως όσον αφορά την έμφυλη διάσταση. Αυτό που ισχυρίζομαι δεν είναι τόσο ότι η λατρεία του Ιησού επηρεάστηκε από τη διάδοση της βακχικής λατρείας και/ ή της φιλοσοφίας στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία εκείνη την περίοδο, αλλά ότι τα δύο αυτά στοιχεία επέτρεψαν τη μετάβαση πολλών κατοίκων της πολυθεϊστικής αυτής αυτοκρατορίας προς το χριστιανισμό, και μάλιστα τη σύνθεση μιας πιο πολύπλοκης αίσθησης του φύλου ως προς την ταυτότητα της θεότητας απ’ ό,τι ήταν δυνατό με βάση την κληρονομία του πατριαρχικού μονοθεϊσμού του αρχαίου Ισραήλ. Το πολύμορφο σώμα του Ιησού οδηγήθηκε σταδιακά να ενσωματώσει το πολύπλοκο, αμφίσημο φύλο του αρχαίου θεού και του ιδρυτή της φιλοσοφίας.

Υπάρχουν τρία στοιχεία της λατρείας του Διονύσου που θεωρώ ότι μπορούν να ρίξουν φως στη μορφή του Ιησού: η σύνδεσή του με την άμπελο· η θυσία και η κατανάλωση ωμής σάρκας, που καλείται σπαραγμός· και το αμφίσημο φύλο του.

(…)

Στο μύθο του Πενθέα, ο Διόνυσος πείθει το νεαρό βασιλιά να ντυθεί γυναίκα για να κατασκοπεύσει τις μαινάδες και τις γυναίκες της Θήβας, που ο θεός έχει οδηγήσει στο όρος. Ο Πενθέας επιμένει στην θηλυπρεπή εμφάνιση του αλλοδαπού θεού:

Μου είπαν ότι ένας ξένος έχει έρθει στη Θήβα

από τη Λυδία, ένας από αυτούς τους τσαρλατάνους μάγους [γόης],

με μακριές ξανθές μπούκλες, αρωματισμένες,

με λαμπερά μάγουλα και με τα μάγια της Αφροδίτης

στα μάτια του. (Βάκχες, 233-237)[7]

Είναι αξιοσημείωτο ότι ο Πενθέας αναφέρεται στο θεό ως γόη, μια λέξη που χρησιμοποιεί ο Σωκράτης στον Μένωνα και διερευνά ο Σμιθ στο βιβλίο του: «Η κοινή ελληνική λέξη για τον ‘μάγο’ τον καιρό του Ιησού ήταν γόης (πληθ. γόητες). Ήταν συνήθως –αλλά όχι πάντα- μειωτική». Ο Διόνυσος εδώ είναι μάγος, αλλά επίσης εξαιρετικά θηλυκός τη στιγμή της θεοφάνειας.

Πολλά από τα χαρακτηριστικά των διονυσιακών λατρειών έχουν τα ανάλογά τους στα Ευαγγέλια, και στις εικαστικές αναπαραστάσεις του Ιησού. Για παράδειγμα, στον Μυστικό Δείπνο αναπαρίστανται άνδρες, σύντροφοι, να γευματίζουν και να πίνουν μαζί σε ατμόσφαιρα κοινής αφοσίωσης. Ως προοίμιο του Μυστικού Δείπνου μπορούμε να θεωρήσουμε το γάμο της Κανά. Ο Σμιθ με σκεπτικισμό παρατηρεί ότι «η ιστορία της Κανά είναι μάλλον μυθοπλασία· έχει αποδειχθεί ότι βασίστηκε στο μοντέλο ενός διονυσιακού μύθου» (Jesus the Magician, 33) –λες και κάθε κείμενο δεν είναι μια μορφή μυθοπλασίας, δηλαδή συγκροτημένης αφήγησης.

Μολονότι οι μελετητές το έχουν θεωρήσει ως παραφθορά τού παρθένος, υπάρχει μία επίμονη εβραϊκή παράδοση ότι ο πατέρας του Ιησού λεγόταν Πάνθηρας. «Δεν είναι πολύ σύνηθες όνομα, αλλά γνωρίζουμε έναν τοξότη από τη Σιδώνα, τον Τιβέριο Ιούλιο Άβδη Πάνθηρα, που υπηρετούσε στην Παλαιστίνη τον καιρό της γέννησης του Ιησού και αργότερα θήτευσε στο Ρήνο. Είναι δυνατό, αν και όχι πιθανό, η ταφόπλακά του στο Μπίνγκερμπρουκ να αποτελεί το μόνο γνήσιο λείψανο της Αγίας Οικογένειας» (61).

(…)

Στο έργο του Η σύγκρουση των θεών: Μια επανερμηνεία της πρώιμης χριστιανικής τέχνης, o Tόμας Μάθιους επισημαίνει: «η πρώιμη χριστιανική τέχνη είναι πλούσια σε διονυσιακούς συνειρμούς, είτε αυτοί αφορούν το στοιχείο του οίνου και του συμποσίου είτε τη χρήση φυσιογνωμικών γνωρισμάτων του Διονύσου για την αναπαράσταση του Ιησού» (Thomas F. Mathews, The Clash of the Gods: A Reinterpretation of Early Christian Art, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1993. σ. 45). Αυτό μας οδηγεί στη σύνδεση του Ιησού με το ζήτημα του φύλου. Ο Μάθιους παρατηρεί ότι ο Διόνυσος «διακρινόταν από αξύριστα μάγουλα και αφημένα, λυτά μαλλιά» και τον συνδέει με τον Απόλλωνα, κατά το ότι «και οι δύο αυτοί νεανικοί, μακρυμάλληδες θεοί είχαν ανδρόγυνα χαρακτηριστικά». Ισχυρίζεται τέλος ότι, όταν ο Ιησούς άφηνε τα μαλλιά του, «στο μέτρο που αντέγραφε την όψη του Απόλλωνα ή του Διονύσου, υιοθετούσε και κάτι από τη θηλυκή πτυχή τους».

Ο Μάθιους στηρίζει πειστικά τις θηλυκές πτυχές των πρώιμων αναπαραστάσεων του Ιησού, παραθέτοντας παραδείγματα όπου αναπαρίσταται με στήθη, αγένειος, με λεπτό κορμό και ευρείς μηρούς. Αποδίδει την αρχαία θηλυκότητα των αρσενικών θεών σε μία εξύμνηση της «ζωοδότρας γονιμότητάς τους» και υπαινίσσεται ότι το ίδιο αυτό μοτίβο μπορεί να διαμορφώνει επίσης το συμβολισμό της καρποφορίας στις χριστιανικές απεικονίσεις.

[1] David Brion Davis, The Problem of Slavery in Western Culture, Cornell University Press, Ithaca, NY 1969, σ. 64.

[2] Σχετικά με τον Παύλο, βλ. Daniel Boyarin, A Radical Jew: Paul and the Politics of Identity [Ένας ριζοσπάστης Εβραίος: Ο Παύλος και το πρόβλημα της ταυτότητας], Berkeley: University of California Press, 1994· βλ. ιδίως το κεφάλαιο 2, «What Was Wrong with Judaism? The Cultural Politics of Pauline Scholarship» [Τι πήγαινε στραβά με τον ιουδαϊσμό; Η πολιτισμική πολιτική της περί τον Παύλο γραμματείας»], σ. 39-57, γραμμένο φυσικά πριν το ενδιαφέρον που επέδειξαν για τον Παύλο ο Μπαντιού, ο Αγκάμπεν, ο Ζίζεκ και άλλοι.

[3] Giorgio Agamben, The Time That Remains. A Commentary on the Letter to the Romans [Ο χρόνος που μένει. Σχόλιο στην επιστολή προς Ρωμαίους], αγγλ. μετ. Patricia Dailey, Stanford University Press 2000, σ. 12.

[4] Για μία σαφή και πειστική ιστορική έκθεση της μεγάλης αυτής καμπής, βλ. Brent D. Shaw, «Βody/Power/Identity: Passions of the Martyrs», Journal of Early Christian Studies, 4 (1996). Ο Σω αναδεικνύει μια «πλήρη ανατροπή του κυρίαρχου αρσενικού λόγου σχετικά με το σώμα, την επιλεκτική οικειοποίηση των αξιών του και την ανύψωση ‘θηλυκών’ σωματικών δυνάμεων ως των πρωταρχικών τρόπων ταυτοποίησης και αντίστασης» (312)· για την πρόσφατη θεωρητική δουλειά πάνω στον ιουδαϊσμό και το χριστιανισμό βλ., για παράδειγμα, Slavoj Žižek, The Puppet and the Dwarf: The Perverse Core of Christianity. Cambridge, Mass.: MIT Press, 2003 [ελλ. μετ. Η μαριονέτα και ο νάνος. Ο διαστροφικός πυρήνας του χριστιανισμού, Scripta, Αθήνα 2005].

[5] San Francisco, Harper & Row 1978.

[6] Walter Burkert, Babylon Memphis Persepolis: Eastern Contexts of Greek Culture, Cambridge, MA: Harvard University Press, 2004, 107-109.

[7] The Bacchae, trans. W. Arrowsmith, in the Complete Greek Tragedies, ed. D. Greene and R. Lattimore (Chicago: University of Chicago Press, 1992), 552. Σε μετάφραση Πρεβελάκη: «Λεν ακόμα πώς ήρθε κάποιος ξένος/ μάγος και ξορκιστής απ’ τη Λυδία,/ με μυρωμένα τα ξανθά σγουρά του,/ στην όψη κρασωπός, πού ‘χει στα μάτια/ της ερωτιάς τις χάρες»

.