Συνεχίζουμε με το δεύτερο και τελευταίο μέρος των μεταφρασμένων αποσπασμάτων από το βιβλίο τού Michel Rouche Attila. La violence nomade, Fayard, Paris 2009

Το πρώτο μέρος εδώ

Η εξουσία των γυναικών

Εν τοιαύτη περιπτώσει, πίσω από την επισήμως διακηρυγμένη πρόσοψη της ανδρικής βίας και της υπεροχής του Ούννου ιππέα, μήπως υπήρχε μία σιωπηλή άσκηση εξουσίας των γυναικών; Η εξέταση του περιεχομένου ορισμένων τάφων φαίνεται να το αποδεικνύει. Στον κόσμο των Σαρματών, ο οποίος παραμένει το δημογραφικό υπόστρωμα των Ούννων, είδαμε ήδη την παράδοση να υπάρχουν γυναίκες στην εξουσία, ως βασίλισσες ή ιέρειες. Σε έναν τάφο στο Ούντερζίμπενμπρουν της Αυστρίας, βορείως του Δούναβη, βρέθηκε θαμμένη μία γυναίκα με χρυσό βραχιόλι –διακριτικό βασιλικής τάξεως-, στοιχεία οπλισμού, ιπποσκευή, όλα αυτά από το πρώτο τρίτο τού 5^ου αιώνα. Σκουλαρίκια πανομοιότυπα με τα δικά της βρέθηκαν στο Νταγκεστάν.

Άλλα ευρήματα είναι ακόμα πιο ενδιαφέροντα. Tο βραχιόλι, ως βασιλικό διακριτικό, δεν περιορίζεται στις γυναίκες, εφόσον συχνά κοσμεί τον καρπό Ούννων και Γερμανών [ανδρών] αξιωματούχων. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με το διάδημα. Το συγκεκριμένο βασιλικό διακριτικό, που επινόησε ο Αλέξανδρος, πρέπει να διαδόθηκε με αφετηρία τις ελληνικές πόλεις, από την Ολβία μέχρι το Παντικάπαιον, εκεί όπου εμπορεύονταν οι Ούννοι διασχίζοντας τον πορθμό του Κερτς. Άγνωστο πριν τον ερχομό των Ούννων, το διάδημα απαντά στην κεντρική Ασία. Έχουν βρεθεί καμιά εικοσαριά, από τα οποία δώδεκα βορείως της Μαύρης Θάλασσας, τα υπόλοιπα στην Ουγγαρία. Η χαρτογραφία αυτή δίνει ίσως μια ιδέα για την πραγματική έκταση της ζώνης νομαδισμού που κάλυπταν οι Ούννοι. Και το αποκορύφωμα, αυτές οι ευγενείς γυναίκες των Ούννων, όπως και γυναικείοι σκελετοί που βρέθηκαν βορείως του Καυκάσου, στην Τσετσενία και τη βόρεια Οσετία, μέσα στους υπόγειους τάφους των Αλανών (τους λεγόμενους «τάφους με κατακόμβες»), είχαν παραμορφωμένο κρανίο.

Είναι δύσκολο να αποφύγουμε το συμπέρασμα ότι έφεραν στο κεφάλι τους την απόδειξη της εξουσίας τους, εφόσον στους άνδρες δεν παρατηρείται κάτι τέτοιο, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων.

Θα έπρεπε λοιπόν άραγε στην πρακτική παραμόρφωσης του κρανίου να δούμε μια τελική απόδειξη της υπεροχής του γυναικείου φύλου στους Ούννους;

Η λειτουργία αυτής της παραμόρφωσης δεν ήταν πολεμική, όπως πίστευε ο Σιδώνιος Απολλινάριος. Τα αρχαιολογικά ευρήματα που συνοδεύουν αυτά τα κρανία, ιδίως τα διαδήματα, φαίνεται μάλλον να συνηγορούν υπέρ μιας κοινωνικής λειτουργίας, να αποτελούν ένδειξη ότι οι γυναίκες αυτές ανήκαν σε ένα στρώμα υψηλής αριστοκρατίας.

Η μέλισσα κι ο αετός

Ωστόσο, ας μη γενικεύουμε. Οι γυναίκες πολεμίστριες, του τύπου των Αμαζόνων, τα διαδήματα και η κρανιακή παραμόρφωση πρέπει να αφορούσαν μόνο μια μειοψηφία τους, εφόσον, ακόμη και στο απόγειο της ουννικής κυριαρχίας, οι ανασκαφές φέρνουν στο φως και γυναίκες με ελάχιστα ή καθόλου κοσμήματα.

Ο τρόπος με τον οποίο γινόταν αντιληπτή η εξουσία τους μπορεί να αναλυθεί με βάση αντικείμενα διαδεδομένα σε όλες τις ταφές, όπως κατ’ αρχάς οι πόρπες σε σχήμα μέλισσας, που συνοδεύουν υψηλά ιστάμενες γυναίκες ή κοπέλες. Τέτοιες πόρπες, χάλκινες ή χρυσές με περίκλειστους λίθους γρανάτη, υπήρχαν στο Ιλλυρικόν θέμα πριν από τον ερχομό των Ούννων. Τις βρίσκουμε όμως και στους Αλανούς βορείως του Καυκάσου και στην Κριμαία, πριν το 375. Από το 400 και μετά επεκτείνονται κατά μήκος του Δούναβη και εν συνεχεία στη Μοραβία και τη Θουριγγία. Λόγω της γεωγραφικής κατανομής τους, αποτελούν ένδειξη του αλανο-ουννο-γερμανικού πολιτισμού του πρώτου μισού του 5ου αιώνα. Το ποντικό αυτό έθιμο τελικά υιοθετήθηκε ακόμη και από τους άνδρες, εφόσον χρυσές μέλισσες με φτερά διακοσμημένα με ένθετους πολύτιμους λίθους ήτανε στερεωμένες στο μανδύα του Χιλδέριχου, πατέρα του Κλοβίς, το 481.

Όλοι γνωρίζουν ότι ο Καμπασερές είχε ράψει περιγράμματα μελισσών με ανοιγμένα φτερά στο μανδύα που φορούσε ο Ναπολέων κατά τη στέψη του το 1804 (βλ. Εικόνα). Κανείς όμως δεν καταπιάστηκε να εξηγήσει τη συμβολική σημασία τους. Δεν επρόκειτο για κάποιου είδους μόδα και επρόκειτο σαφώς για μέλισσες. Κάποιοι σχολιαστές τις είδαν ως τζιτζίκια, αλλά το καθαρά μεσογειακό αυτό έντομο δεν θα ήταν δυνατό να στοιχειώνει τις στέππες και τις πεδιάδες. Καθώς οι κτηνοτρόφοι και κυνηγοί νομάδες ήταν πάντοτε σε στενή επαφή με τη φύση, δεν διέφυγε από την προσοχή τους ότι, μέσα στα άγρια σμήνη, υπήρχε μία μέλισσα πέντε φορές πιο μεγαλόσωμη από τις άλλες, η βασίλισσα, η οποία γεννά συνεχώς και αποτελεί το κέντρο βάρους γύρω από το οποίο περιστρέφονται όλες οι άλλες. Αναμφίβολα, η βασίλισσα αναπαράγει το είδος χωρίς εμφανή συμμετοχή αρσενικού. Επιβεβαιώνει τη μητριαρχική ισχύ της μέσα από την απουσία της έμφυλης διάκρισης. Κάθε γυναίκα νομάς δεν μπορούσε παρά να ταυτιστεί μαζί της, εφόσον ο πλούτος βασίζεται ασφαλώς στα κοπάδια, αλλά επίσης και στα τέκνα. Η βασίλισσα προστατεύεται από ένα «πλήθος γιων», όπως λέει ο Ιορδάνης, όπως οι μέλισσες που τσιμπάνε όσους πάνε να κλέψουν το μέλι, ανθρώπους ή αρκούδες. Έτσι συνδέεται η τεκνογονία με τη βία.

Aς προχωρήσουμε περισσότερο στην κατανόηση των αντανακλαστικών και ενστίκτων των νομάδων, τα οποία γίνονταν όλο και πιο επεξεργασμένα στο μέτρο που το κυνήγι τούς αποκάλυπτε τους νόμους της φύσης, του αγώνα για τη ζωή. Οι αρχαιολόγοι ανακαλύπτουν συχνά πόρπες ή αγκράφες, κυρίως για ζώνες, σε μορφή αετού με γαμψό ράμφος και ορθάνοιχτα μάτια. Στους Γεπίδες, ένα ιδιαίτερα «εξουννισμένο» ανατολικό γερμανικό φύλο, μεγάλος αριθμός αυτών των αντικειμένων ανήκε σε γυναίκες. Ένας τάφος που βρέθηκε στο Κλουζ της Ρουμανίας περιείχε δύο υπέροχα πλακίδια σε μορφή αετού, από ιπποσκευή. Η ποιότητα των πλακιδίων, στην τεχνική cloisonné με ένθετο γρανάτη, είναι τέτοια, που δεν μπορεί παρά να ήταν ρωμαϊκό δώρο φτιαγμένο σε εργαστήρι της Κωνσταντινούπολης για κάποιον Γεπίδη βασιλιά (βλ. εικόνα). Στη νεκρόπολη του Lučistoȇ, στην Κριμαία, ανάμεσα στους τάφους των Αλανών νομάδων που χρονολογούνται πριν τον 6ο αιώνα βρέθηκαν ασημένια σκουλαρίκια που απολήγουν σε κεφάλια αετών. Για να μη μιλήσουμε για αυτά που είναι διάσπαρτα στην πορεία των εισβολών μέχρι την Ακουιτανία. Και εδώ πρόκειται για έναν δείκτη πολιτισμού, για ένα ίχνος των αντιλήψεών τους. Ο νομάς κυνηγός σύντομα ανακάλυψε έναν τρομερό ανταγωνιστή: τον αετό, τον βασιλιά αυτόν των αιθέρων, τη διαπεραστική του όραση και τα λαχανιασμένα θηράματά του. Πώς να μη θελήσει να ταυτιστεί μαζί του, αφού είναι η κορυφή της οικολογικής πυραμίδας; Ο αετός είναι η ίδια η ιπτάμενη βία, ο κυρίαρχος του ζωικού κόσμου, και είναι τέλεια προσαρμοσμένος στα δύο φύλα, άρα μπορούν να τον υιοθετήσουν και οι άνδρες και οι γυναίκες. Η οξυμένη αίσθηση της παρατήρησης, χαρακτηριστική του κυνηγού, σύντομα του αποκάλυψε ότι τα αρπακτικά πτηνά δεν έχουν κανένα διακριτικό φύλου. Με την εξαίρεση των στρουθοειδών (στρουθοκαμήλων) και των νησσιδών (της οικογένειας στην οποία ανήκει η χήνα), δεν έχουν αρσενικό γεννητικό όργανο. Απ’ το σημείο αυτό μέχρι να τους αποδοθεί το άλλο φύλο, μένει να γίνει ένα μόνο νοητικό βήμα.

Οι συμβολικές αυτές ταυτίσεις, αυτή η μη διάκριση του φύλου, αυτή η γενικευμένη βία όποιος και αν είναι ο πολεμιστής ή η πολεμίστρια, δυστυχώς δεν είναι δυνατό να επαληθευθούν γλωσσικά, εφόσον η γλώσσα των Ούννων μάς είναι άγνωστη. Από την άλλη, όμως, από ένα νομαδικό φινο-ουγγρικό ιδίωμα προέρχεται η ουγγρική. Ο τρίτος αυτός λαός ποιμένων νομάδων που εγκαταστάθηκε στο λεκανοπέδιο των Καρπαθίων τον 9ο αιώνα διαθέτει ένα περίεργο γλωσσικό χαρακτηριστικό. Ενώ στις ινδοευρωπαϊκές γλώσσες υπάρχουν αρσενικά και θηλυκά προσηγορικά –άνδρας, γυναίκα, ταύρος, αγελάδα κ.ο.κ.-, η ουγγρική δεν διαθέτει. Έχει απλώς για κάθε λέξη μία ουδέτερη ρίζα που δεν αλλάζει ποτέ, στην οποία οι ομιλητές αρκούνται να προσθέτουν κάθε φορά αρσενική ή θηλυκή κατάληξη ανάλογα με τις ανάγκες. Η έμφυλη διάκριση είναι νοητικά δευτερεύουσα μπροστά στο πρωτόγονο δεδομένο της φύσης, από την οποία μόνο στη συνέχεια αποσπώνται πρώτα το θηλυκό και μετά το αρσενικό, αν παρατηρήσουμε τη μέλισσα και τον αετό. Για τον Αττίλα, η Ονώρια[1] ήταν η μέλισσα που θα του έφερνε το μέλι του πολιτισμού, και ο ίδιος θεωρούσε ότι βρισκόταν στην κορυφή της οικολογικής πυραμίδας όπως ο αετός, παραμονεύοντας τις υποδουλωμένες λείες του.

Αντιλαμβανόμαστε εδώ το νοητικό σοκ που δημιούργησε αυτός ο αντι-εδραίος πολιτισμός, τέλεια ενσαρκωμένος στην εξαιρετική προσωπικότητα του Αττίλα. Μόλις οι Ρωμαίοι άρχισαν να του αντιστέκονται, συνειδητοποίησαν απότομα ότι είχαν αποκρύψει ένα ολόκληρο τμήμα του δικού τους παρελθόντος, με βάση το οποίο ο «βασιλιάς των πτηνών» ήταν ο ιδρυτής τους. Κάθε φορά που πέθαινε ένας αυτοκράτορας,  κατά την αποτέφρωσή του, ένας σκλάβος κρυμμένος κοντά στην πυρά απελευθέρωνε έναν αετό ο οποίος, πετώντας μέσα στους καπνούς, χανόταν στα σύννεφα, συμβολίζοντας τη νικηφόρα ψυχή του νεκρού που ανακηρύσσονταν divus, δηλ. άνθρωπος που έγινε θεός. Επίσης, τα εμβλήματα των λεγεώνων ήταν αετοί. Με τον εκχριστιανισμό, από τον Κωνσταντίνο και μετά, οι ρωμαϊκοί αετοί αντικαταστάθηκαν από το λάβαρον, που ήταν σύμβολο χριστικό και όχι πλέον ψυχοπομπό (φορέας της αθάνατης ψυχής). Στα αυτοκρατορικά νομίσματα του 5ου αιώνα, σύμβολο της Ρώμης είναι ο σταυρός που κραδαίνει ο αυτοκράτορας (βλ. το κολοσσαίων διαστάσεων άγαλμα στη Μπαρλέττα της Ιταλίας). Αλλά, το ίδιο διάστημα, το τραύμα που προξένησαν οι νίκες των νομάδων της στέππας αναβίωσε τις μνήμες του ρωμαϊκού μεγαλείου.

Οι ρωμαϊκοί αετοί

Ο Μαρκιανός, νέος στρατιώτης στον πόλεμο κατά των Περσών, έπεσε άρρωστος. Κατά την ανάρρωσή του, βγήκε μια μέρα να πάει στο κυνήγι με δύο αδελφούς. Κουρασμένοι αποκοιμήθηκαν το καταμεσήμερο. Ο ένας από τους δύο αδελφούς ξύπνησε πρώτος και είδε «τον Μαρκιανό κοιμισμένο στον ήλιο και έναν γιγάντιο αετό να γυρίζει από πάνω του, με τις φτερούγες απλωμένες για να του κάνει σκιά. Πεισμένοι ότι το προμήνυμα αυτό σήμαινε πως θα γίνει αυτοκράτορας, οι δύο αδελφοί τον έστειλαν στην υπηρεσία του Ασπάρ, ενός Αλανού πατρικίου του Θεοδοσίου του Β΄ πιστού στον αρειανισμό, ο οποίος τον πήρε στην Αφρική για να πολεμήσει κατά των Βανδάλων του Γενσέριχου. Εκεί αιχμαλωτίστηκε και κρατούνταν κοντά στο βασιλιά, ο οποίος διαπίστωσε το ίδιο ακριβώς φαινόμενο με τα ίδια του τα μάτια ψηλά από τη στοά του ανακτόρου του. Το ερμήνευσε και αυτός ως απόδειξη ότι ο Μαρκιανός ήταν προορισμένος για την αυτοκρατορία. Τον έβαλε λοιπόν να ορκιστεί ότι, αν περνούσε απ’ το χέρι του, δεν θα έπιανε ποτέ τα όπλα κατά των Βανδάλων» (Προκόπιος, Βανδαλικός πόλεμος, Δ΄, 2-9). Και τον απελευθέρωσε.

Πιθανότατα δανεισμένο από ένα χαμένο απόσπασμα του Πρίσκου, το επεισόδιο αυτό βρίσκεται στη βάση μιας διαρκούς βυζαντινής προπαγάνδας σχετικά με τον δικέφαλο αετό (τις δύο ρωμαϊκές αυτοκρατορίες), ο οποίος έγινε επίσης διακριτικό σημείο των Ρουμάνων, των Πολωνών και των Ρώσων, χωρίς να ξεχνάμε την Αγία Γερμανική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Βάρβαροι και Ρωμαίοι συνέπιπταν στο να αυτοδοξολογούνται μέσω αυτής της δύναμης της φύσης, του αετού, που ατενίζει κατά πρόσωπο τον ήλιο και το μέλλον χωρίς να παίζουν τα βλέφαρά του. Αυτή η επιστροφή στις ειδωλολατρικές ρίζες της Ρώμης αντιστοιχεί σε μια αναβίωση της «Θείας πρόνοιας», που φέρνει τη Νίκη, και για μια φορά αποτελεί κοινή πεποίθηση των Ρωμαίων και των Βαρβάρων.

(σελ. 271-9)

Τι είναι η νομαδική βία;

Εδώ τίθεται το θέμα της νομαδικής βίας. Είναι άραγε η μορφή και η έμπνευσή της αρχαϊκές ή μόνιμες;

Ο αρχαϊσμός εμφανίζεται πρώτα απ’ όλα υπό τη μορφή της μη διάκρισης μεταξύ των φύλων. Αν οι Ούννοι, ανάμεσα στις ενδυματολογικές τους διακοσμήσεις, απέδιδαν προνομιακή θέση στη μέλισσα και τον αετό, αυτό παραπέμπει συμβολικά στην κυριαρχία ενός θηλυκού ανατομικού οργάνου που είναι παρόν και στα δύο είδη. Από τη μια βρίσκεται η βασίλισσα, υπερτροφική genitrix που υποτάσσει τις άφυλες εργάτριες, από την άλλη ο βασιλιάς των αιθέρων που κυριαρχεί στα αρπακτικά. Η ταύτιση με ζώα ήταν κάτι ομαλό για γυναίκες και άνδρες που ζουν πάνω σε άλογα. Η θηλυκή βία, πολύ ανώτερη εκείνης των ανδρών όπως αποδεικνύουν οι φόνοι που διαπράττει η Γκούντρουν και η Μπρουνχίλντε στις επικές Eddas, ήταν λοιπόν ένα πρόσθετο ατού για τους Ούννους. Συνέβαλλε στη δημιουργία μιας αίσθησης απόλυτης ισχύος που βρήκαμε στον Αττίλα. Κυρίαρχος στον κόσμο –και σε όλο το χρυσάφι του κόσμου- που ήθελε να ρίξει στα πόδια του τους δύο αυτοκράτορες, είναι καθηλωμένος στο προ-γεννητικό στάδιο της παντοδυναμίας.

Αυτό λογικά του επέτρεψε να επινοήσει μία πολιτική τρόμου. Υπάρχει μια πραγματική ασυμμετρία ανάμεσα στον τρόμο που ενέπνεαν οι Ούννοι και στην πραγματικότητα των καταστροφών ή των σφαγών που διέπραξαν. Το ψυχολογικό αποτέλεσμα που παρήγαγαν δεν έχει πράγματι κανένα κοινό μέτρο με την πραγματική βλάβη. Για αυτή την επιλεκτική βία μάς διαβεβαιώνουν οι αρχαιολόγοι, οι οποίοι πρώτοι εξεπλάγησαν βλέποντας τη χλόη να ξαναφυτρώνει εκεί απ’ όπου πέρασε ο Αττίλας … Οι στόχοι ήταν επιλεγμένοι. Οι λεηλασίες άφησαν τα κτήρια άθικτα και οι φυγάδες ξαναγύρισαν στα σπίτια τους. Ο εξανδραποδισμός ξετρύπωσε το κρυμμένο χρυσάφι. Τελικά τα λύτρα καταβλήθηκαν χάρη στους συγγενείς ή τους επισκόπους. Η επιστροφή των αιχμαλώτων έλαβε εν τέλει χώρα. Μόνο οι γυναίκες παρέμειναν καταδικασμένες να επανοικίσουν τη στέππα. Το έδαφος της Πανονίας, όπου οι επίσκοποι είχαν προσχωρήσει στον αρειανισμό, δε γνώρισε καμία εξέγερση κατά των Ούννων ούτε μετά το 427, ούτε μετά το 455.

Αλλά εν πάση περιπτώσει η βία τού νομάδα είναι η βία τού χωρίς πατρίδα, χωρίς νόμισμα, χωρίς πόλη και χωρίς κράτος. Αγνοεί όλα αυτά τα φρένα.

Ένα ανθεκτικό ρήγμα

Οι διασπαστικές τάσεις ανάμεσα στις δύο ρωμαϊκές αυτοκρατορίες επιταχύνθηκαν από τις λεηλασίες. Αν οι Γότθοι απλώς πέρασαν από το Ιλλυρικόν θέμα, οι νομάδες εξαφάνισαν τη ρωμαϊκότητα από τη χώρα αυτή, εκτός από τις δαλματικές ακτές. Ακόμα και μετά την εξαφάνιση των Ούννων, χάρη στη βασιλεία του Ιουστινιανού οι περισσότερες πόλεις της Θράκης και του ανατολικού Ιλλυρικού ξαναχτίστηκαν. Αλλά το δεύτερο κύμα, των Αβάρων και των Σλάβων, επανέφερε τον αστικό ιστό των Βαλκανίων στο στάδιο των χωριών.

Στο δυτικό Ιλλυρικό υπήρξε μάλιστα και εξαφάνιση ρωμαϊκών πόλεων. Η Ίστρια, στο δέλτα του Δούναβη, μετά από δύο ανοικοδομήσεις, είναι πλέον ένα πεδίο ερειπίων. Στη Μακεδονία, η πρωτεύουσα της επαρχίας, οι Στόβοι, με την αυτοκρατορική της κατοικία και τη μητρόπολή της, εγκαταλείφθηκε στο τέλος του 6^ου αιώνα και σήμερα είναι ένα απέραντο εργοτάξιο αρχαιολογικής ανασκαφής. Το ίδιο και το Σίρμιον και το Aquincum, ο πρόγονος της Βούδας. Η Ακουιλήια, μετά από μία ανοικοδόμηση τον 6^ο αιώνα, ξεπέρασε τις συνέπειες της πολιορκίας από τον Αττίλα, αλλά έσβησε στη συνέχεια. Ενώ στη Δύση οι Φράγκοι διατήρησαν τη συνέχεια του ρωμαϊκού πολιτισμού, οι νομάδες από τη μεριά τους διέρρηξαν τη ρωμαϊκότητα της κεντρικής Ευρώπης.

Η λατινική γλώσσα έχει σήμερα τελείως εκλείψει από το πρώην ρωμαϊκό Ιλλυρικόν. Μόνο τα ρουμανικά διατηρήθηκαν στην οροσειρά της Τρανσυλβανίας, ή τα ρωμανικά σε ένα καντόνι της Ελβετίας. Ανάμεσα στα δύο αυτά όρια, το χάσμα των νομάδων εξακολουθεί να χάσκει.

Ζει ο Αττίλας;

Εάν συγκρίνουμε, στη μακρά διάρκεια, την επιβίωση των μύθων του Αττίλα με το σημάδι των Ούννων και των διαδόχων τους στην κεντρική Ευρώπη, η παραλληλία είναι εντυπωσιακή. Οι μνήμες της βίας των νομάδων, μνήμες που βυθίζονται σε ένα αρχαϊκό λαϊκό ασυνείδητο, πάντοτε ικανό για αναβιώσεις, όπως έδειξε ο 20ός αιώνας, στοιχειώνουν τους συγχρόνους μας. Οι εικόνες των νομάδων δημιούργησαν ένα σοκ, με όποιο πρόσωπο και αν εμφανίζονται, εκείνο του Ούννου, «τύπου Φρανκενστάιν», του Άβαρου, με την αλογοουρά, ή του Μαγυάρου με το ξυρισμένο κρανίο. Οι μύθοι μπορεί να υπνώττουν στο επίπεδο των λαογραφικών αφηγήσεων, αλλά δεν χάνουν την ανθεκτικότητά τους.

Αττίλας redivivus; Ο Αττίλας πάντοτε ζωντανός; Κατά έναν τρόπο, πρέπει να απαντήσουμε «ναι», γιατί η κεντρική Ευρώπη ακόμη φέρει το σημάδι του. Η Γιουγκοσλαβία του 1920 ήταν μία τεχνητή ανασυγκρότηση του ρωμαϊκού Ιλλυρικού, του εδάφους αυτού που έσωσε τη Ρώμη τον 3^ο αιώνα. Η πρόσφατη κατάρρευσή της προέκυψε κατά μήκος της ρωγμής από την κατανομή τού 395, ανάμεσα στη Σερβία και τη Βοσνία τού σήμερα. Ο πάπας Γρηγόριος ο 7^ος (1075-1085) προσπάθησε μάταια να επανενώσει την εκκλησία της Σερβίας με τη Ρώμη. Καθολικισμός και ορθοδοξία μοιράζονται μεταξύ Δύσης και Ανατολής κατά μήκος αυτού του συνόρου ακόμη σήμερα. Η ρήξη είναι πάντοτε εκεί, μεταξύ άλλων και μέσα στην τωρινή διαδικασία σχηματισμού της Ευρωπαϊκής Ένωσης την οποία παρεμποδίζει. Σε αυτή την πολυδιάσπαση του Ιλλυρικού σε οκτώ κομμάτια, στα ερείπια της Ακουιλήιας, του Σιρμίου, των Στόβων και της Ίστριας είναι ακόμη παρούσες οι θύελλες των νομάδων. Εκεί παραμένουν τα ίχνη του Αττίλα.

(σελ. 397-400)

 

Μετάφραση: Άκης Γαβριηλίδης

Με ευχαριστίες στον Περικλή Χριστοδούλου για τη συμβολή του στην απόδοση των σημείων με αρχαιολογικό ενδιαφέρον