Ο πολιτικός φιλόσοφος και στοχαστής Ασίλ Μ’μπέμ’μπε γεννήθηκε στο τότε γαλλικό Καμερούν το 1957. Σπούδασε στο Παρίσι και εργάστηκε σε διάφορα πανεπιστήμια των ΗΠΑ καθώς και στο «Συμβούλιο για την Ανάπτυξη της Κοινωνικής Επιστημονικής Έρευνας στην Αφρική» στο Ντακάρ της Σενεγάλης. Η παρακάτω συνέντευξη δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα Africa is a country. Μετάφραση: Άκης Γαβριηλίδης

 

Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα, στον παγκόσμιο εταιρικού τύπου λόγο για την Αφρική, μια επωδός απόγνωσης που κυριαρχούσε ως τότε έχει αντικατασταθεί από μία σχεδόν εσχατολογική ανακάλυψη ενός νέου Ελ Ντοράντο –ενός τόπου γεμάτου χρυσάφι, όπου το παγκόσμιο κεφάλαιο ελπίζει να ξαναβρεί το χαμένο του ελιξήριο. Στο Africa is a country έχουμε προσπαθήσει με αρκετές αναρτήσεις να υπονομεύσουμε τη ρητορεία περί της «Αφρικής που ανέρχεται» και να δείξουμε συλλογικά ότι ένα μέλλον για το οποίο αξίζει να παλέψουμε στην Αφρική πηγαίνει πέρα από τη μεγέθυνση του ΑΕΠ, την άνοδο της απροσδιόριστης «αφρικανικής μεσαίας τάξης» ή την αύξηση της απόδοσης των επενδύσεων. Στη συνέντευξη που ακολουθεί, ο Achille Mbembe εκφράζει τις σκέψεις του σχετικά με την κατηγορία του μέλλοντος για την Αφρική, τις συνέπειες του παγκόσμιου καπιταλισμού στην ήπειρο αυτή και τη συμβολή της Αφρικής σε έναν αναδυόμενο κόσμο στον οποίο η Ευρώπη έχει αυτο-επαρχιοποιηθεί.

Από το 2008, όταν ξεκίνησες το Εργαστήρι Θεωρίας και Κριτικής του Γιοχάνεσμπουργκ (JWTC), σε απασχολούσε πολύ η σκέψη για το μέλλον. Γιατί αυτό, και γιατί τώρα; Υπάρχει κάτι στην εποχή μας που μας επιβάλλει να σκεφτούμε το μέλλον;

Mbembe: Υπήρχαν δύο λόγοι. Ο πρώτος ήταν ότι η κατηγορία του μέλλοντος ήταν πολύ κεντρική στον αγώνα για την απελευθέρωση, αν μη τι άλλο με την έννοια ότι όσοι εμπλέκονταν σε αυτόν συνεχώς έπρεπε να προβάλλουν τους εαυτούς τους προς μια εποχή που θα είναι διαφορετική από αυτά που περνούσαν, που αντιμετώπιζαν. Έτσι, το πολιτικό, υπό την έννοια αυτή, είχε την έννοια μιας συνεχούς εμπλοκής με τις δυνάμεις του παρόντος που απέκλειαν την δυνατότητα της ελευθερίας, αλλά επίσης το πολιτικό ήταν στενά συνδεδεμένο με την ιδέα της μελλοντικότητας. Και αυτό που φαίνεται να έχει συμβεί μετά το 1994 [τις πρώτες δημοκρατικές εκλογές στη Νότια Αφρική μετά το απαρτχάιντ], είναι η υποχώρηση του μέλλοντος ως προσωρινού ορίζοντα της πολιτικής και της κουλτούρας γενικότερα, και η αντικατάστασή του από ένα είδος παρόντος που είναι άπειρo και συνιστά προσγείωση. Αυτή η υποχώρηση του μέλλοντος και η αντικατάστασή του από ένα παρόν προσγείωσης ευνοείται κυρίως από το είδος οικονομικού δόγματος με το οποίο ζούμε· για να χρησιμοποιήσω έναν επιγραμματικό όρο, το νεοφιλελευθερισμό. Ο χρόνος της αγοράς, ιδιαίτερα κάτω από τις σημερινές καπιταλιστικές συνθήκες, είναι ένας χρόνος που είναι πολύ κατακερματισμένος και ο χρόνος της κατανάλωσης είναι πραγματικά ένας χρόνος της στιγμής. Έτσι θελήσαμε να συλλάβουμε εκ νέου αυτή την κατηγορία του μέλλοντος και να δούμε σε ποιο βαθμό θα μπορούσε να ενεργοποιηθεί και πάλι σε μια προσπάθεια κριτικής του παρόντος, και να ξανανοίξει ένα χώρο όχι μόνο για τη φαντασία, αλλά και για την πολιτική της δυνατότητας.

Σε ένα πρόσφατο συνέδριο στην Αβινιόν, είπες ότι για να έχουμε ένα ανοικτό μέλλον, να χειραφετηθούμε, στο παρελθόν θα έπρεπε να διαχωρίσουμε το αντικείμενο από το υποκείμενο. Για ποιο λόγο είναι πλέον αδύνατο να γίνει αυτό; Θα μπορούσαμε να φανταστούμε μια άλλη διαδρομή για τη χειραφέτηση, αφού αυτή η οδός δεν φαίνεται πλέον να μας είναι διαθέσιμη;

Είναι αλήθεια ότι στην παράδοση της δυτικής, κριτικής θεωρίας, η χειραφέτηση συνίσταται ουσιαστικά στη χάραξη μιας σαφούς διάκρισης του ανθρώπινου υποκειμένου από το αντικείμενο, αφενός, και του ανθρώπινου από το ζωώδες, αφετέρου. Η ιδέα είναι ότι το ανθρώπινο υποκείμενο είναι ο κύριος, τόσο του εαυτού του όσο και του φυσικού και ζωικού κόσμου. Τον φυσικό και τον ζωικό κόσμο, τον υποτάσσει στη δική του χρήση. Και ότι πραγματικά η ελευθερία είναι το αποτέλεσμα της ικανότητας να κυριαρχείς στον εαυτό σου και στο σύμπαν και να ενεργείς ορθολογικά. Έτσι, αυτό που υποστήριξα εγώ ήταν ότι σε μια εποχή που ο καπιταλισμός έχει γίνει τρόπον τινά μια θρησκεία –μια θρησκεία αντικειμένων, μια θρησκεία που πιστεύει σε αντικείμενα που έχουν γίνει έμψυχα, που έχουν μια ψυχή στην οποία συμμετέχουμε μέσω των πράξεων κατανάλωσης, πράγμα που σημαίνει ότι καπιταλισμός έχει γίνει μια μορφή ανιμισμού … Σε μια τέτοια εποχή, λοιπόν, η παλιά διάκριση μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου δεν είναι πλέον τόσο σαφής όσο ήταν στο παρελθόν, και μάλιστα, αν κοιτάξουμε προσεκτικά τις λειτουργίες της κατανάλωσης σε παγκόσμιο επίπεδο σήμερα, θα δούμε ότι πολλοί άνθρωποι θέλουν να γίνουν αντικείμενα, ή να αντιμετωπίζονται ως τέτοια, διότι απλούστατα αν γίνεις αντικείμενο ίσως τελικά να σου φερθούν καλύτερα παρά αν ήσουν άνθρωπος. Όλα αυτά δημιουργούν μια φοβερή κρίση στις θεμελιωτικές θεωρίες χειραφέτησης στις οποίες βασιζόμασταν προκειμένου να προωθήσουμε κάποια πολιτική διαφάνειας και ισότητας. Αυτά περίπου είχα υποστηρίξει, και οι σκέψεις μου για το θέμα αυτό δεν προχώρησαν περισσότερο από τότε.

Ας προχωρήσουμε πιο άμεσα στην αφρικανική ήπειρο. Από το 2008, και λόγω της οικονομικής ύφεσης στη Δύση, γίνεται πολύς λόγος για την «ανερχόμενη Αφρική». Οι άνθρωποι τώρα μιλούν για όλες αυτές τις δυνατότητες που υπάρχουν στην ήπειρο. Έχει αυτό να κάνει με το ότι ο παγκόσμιος καπιταλισμός ψάχνει για καινούρια μέρη να εκμεταλλευτεί, μέρη όπου δεν είχε αρκετά διεισδύσει πριν; Ή μήπως υπάρχει κάτι πιο θετικό που βγαίνει από αυτή την πρόσφατη στροφή του παγκόσμιου καπιταλισμού στην Αφρική;

Είναι αλήθεια ότι υπάρχει μια τεράστια αλλαγή στην παγκόσμια συζήτηση για την Αφρική –μια μετατόπιση από τον λόγο περί κρίσης και έκτακτης ανάγκης που κυριάρχησε το τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα και την τωρινή αισιοδοξία. Αυτό στηρίζεται σε μερικά πραγματικά δεδομένα. Για παράδειγμα, τα υψηλότερα ποσοστά οικονομικής ανάπτυξης που έχουμε δει τα τελευταία δέκα χρόνια έχουν εμφανιστεί στην Αφρική· η ήπειρός μας φαίνεται να είναι στα πρόθυρα σημαντικών δημογραφικών μετασχηματισμών· εμφανίζει τα υψηλότερα ποσοστά απόδοσης των επενδύσεων και γι’ αυτό προσελκύει την προσοχή ξένων επενδυτών με μια ταχύτητα που δεν είχαμε δει ποτέ πριν, ενώ η μεσαία τάξη, που είχε αποδεκατιστεί κατά την εφαρμογή των προγραμμάτων διαρθρωτικής προσαρμογής, επανεμφανίζεται ως οικονομική δύναμη. Έτσι, υπάρχει μια ολόκληρη σειρά από δείκτες που φαίνεται να δείχνουν ότι κάτι συμβαίνει, κάτι διαφορετικό από όσα είχαμε συνηθίσει στο παρελθόν. Γεγονός είναι, επίσης, ότι ένας τεράστιος αριθμός από τις επενδύσεις που γίνονται αφορούν τους εξορυκτικούς τομείς της οικονομίας και, συνεπώς, υπόκεινται στις διακυμάνσεις και μετατοπίσεις που χαρακτηρίζουν όχι μόνο τον οικονομικό κύκλο γενικώς, αλλά και ειδικότερα τον τομέα αυτό. Έτσι, υπάρχει μια άνθηση της εξόρυξης που η έκτασή της είναι σημαντική, αλλά για τη διάρκειά της δεν μπορούμε να είμαστε πολύ σίγουροι. Σαφώς κάποιοι άνθρωποι πλουτίζουν, τόσο ντόπιοι όσο και άλλοι που έρχονται να επενδύσουν στην ήπειρο. Αλλά το αποτέλεσμα –ή το παράδοξο- αυτού του είδους ανάπτυξης είναι ότι, όπως γνωρίζουμε, δεν δημιουργεί πολύ περισσότερες θέσεις εργασίας, συνεπάγεται βάθεμα των κοινωνικών ανισοτήτων, ενώ η Αφρική εξακολουθεί να αντιμετωπίζει τεράστια προβλήματα όσον αφορά επενδύσεις σε βασικές υποδομές, όπως δρόμους, επικοινωνίες, αεροδρόμια, αυτοκινητόδρομους, τραίνα … Επιπλέον, η ήπειρος εξακολουθεί να απειλείται από πολιτική αστάθεια, με τη μορφή είτε τοπικών πολέμων, είτε κοινωνικών αναταραχών. Η συνολική εικόνα πρέπει να εξισορροπηθεί, αλλά μου φαίνεται ότι πράγματι η Αφρική αντιπροσωπεύει το τελευταίο σύνορο του καπιταλισμού. Το ερώτημα είναι κάτω από ποιες συνθήκες θα πραγματοποιηθούν αυτές οι νέες μορφές εκμετάλλευσης, από ποιον, και προς όφελος ποίου.

Η Αφρική είναι γνωστή για τις βίαιες συγκρούσεις που την εμποδίζουν να προχωρήσει. Νομίζεις ότι υπάρχει πιθανότητα οι Αφρικανοί να μπορέσουν κάποτε να υπερβούν αυτό το είδος βίαιης πολιτικής;

Αυτό δεν το ξέρω. Ίσως να πρέπει να ζήσουμε με τη βία. Ακριβώς όπως έχουμε δει άλλες πολιτικές κοινότητες που ζουν με αυτήν για πολύ, πολύ καιρό. Η Κολομβία βρίσκεται σε πόλεμο με τον εαυτό της για πάρα πολύ καιρό τώρα. Στο Μεξικό, λίγο πολύ το ίδιο πράγμα με διαφορετικές μορφές. Στη Βραζιλία, την Ινδία ή το Πακιστάν, υπάρχει ένα επίπεδο κοινωνικής βίας που είναι αρκετά υψηλό και πηγαίνει χέρι-χέρι με κάποιους «πολιτικούς βραχίονες». Έτσι, αν το δούμε από ιστορική άποψη, δεν θα υπάρξει ποτέ κάποια στιγμή που θα είμαστε σε ειρήνη με τον εαυτό μας και τους γείτονές μας, και ότι το είδος κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών μορφωμάτων που εμφανίζονται στην ήπειρο και αλλού, θα είναι πάντα ένα μείγμα κοινωνικής ειρήνης και βίας. Αλλά, τούτου λεχθέντος, μου φαίνεται ότι μία από τις κύριες προκλήσεις στην ήπειρο έχει να κάνει με την αποστρατιωτικοποίηση της πολιτικής. Το έργο αυτό αποτελεί προϋπόθεση για ένα καθεστώς οικονομικής ανάπτυξης που θα μπορούσε να ωφελήσει όσο το δυνατόν περισσότερους. Προς το παρόν, ο συνδυασμός μιλιταρισμού και μερκαντιλισμού ας πούμε στο Κονγκό, ακόμη και σε πλουτοκρατικά καθεστώτα όπως η Νιγηρία, ωφελεί μόνο κάποιες αρπακτικές ελίτ και τις πολυεθνικές.

Έχεις ασκήσει κριτική για το ρόλο της Ευρώπης, και τις αποικιακές σχέσεις που συνεχίζει να διατηρεί. Την ίδια στιγμή, η Ευρώπη σχεδόν κλείνεται μόνη της απ’ έξω και, όπως έγραψες, μέχρι που μετατρέπεται η ίδια σε επαρχία. Αυτή η καινούρια Ευρώπη δεν βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με την Αφρική και άλλες αναπτυσσόμενες χώρες που ξεπετάγονται, προοδεύοντας οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά και δημιουργώντας το δικό τους κόσμο;

Σε σχέση με την ήπειρό μας, η Ευρώπη ανέπτυξε τα τελευταία 25 περίπου χρόνια μια στάση ανάσχεσης, με την έννοια ότι η μεγαλύτερη έγνοια της ήταν να σιγουρευτεί ότι οι Αφρικανοί θα μείνουν εκεί που είναι. Η προσκόλληση στο ζήτημα της μετανάστευσης έχει σε μεγάλο βαθμό θέσει σε κίνδυνο την ανάπτυξη πιο δυναμικών σχέσεων μεταξύ Αφρικής και Ευρώπης. Η εμμονή με τα σύνορα και τις θεωρήσεις, η ανάδυση του ρατσισμού στα περισσότερα μέρη της Ευρώπης, η ενίσχυση δεξιών κομμάτων στο πλαίσιο της οικονομικής κρίσης –όλα αυτά ήταν επιζήμια για την ανάπτυξη παραγωγικών και αμοιβαία επωφελών σχέσεων μεταξύ Αφρικής και Ευρώπης. Η Ευρώπη τείνει να αποτραβηχτεί στον εαυτό της, ενώ εξακολουθεί να παίζει σημαντικό ρόλο στην παγκόσμια πολιτική σκηνή μόνο όταν πρόκειται να διεξαγάγει ιμπεριαλιστικούς πολέμους. Στο μεταξύ, είδαμε σε ποιο βαθμό νέοι παίκτες, όπως η Κίνα, η Ινδία, η Τουρκία, η Βραζιλία και κάποιοι άλλοι έχουν προσπαθήσει να παίξουν ένα ρόλο στη γεωπολιτική αναδιάταξη, που βρίσκεται τώρα σε εξέλιξη. Η υπέρτατη πρόκληση, όμως, για την Αφρική είναι να γίνει η ίδια κέντρο του εαυτού της. Για να γίνει το κέντρο του εαυτού της, θα πρέπει όπως είπα να αποστρατιωτικοποιήσει την πολιτική της, ως προϋπόθεση για τον εκδημοκρατισμό της οικονομίας της. Η ήπειρός μας θα πρέπει να γίνει ένας απέραντος περιφερειακός χώρος κυκλοφορίας, πράγμα που σημαίνει ότι θα πρέπει να εξαλείψει τα δικά της εσωτερικά σύνορα, να ανοιχθεί στις νέες μορφές μετανάστευσης, εσωτερικής όσο και εξωτερικής, όπως βλέπουμε να συμβαίνει, σε κάποιο βαθμό, στη Μοζαμβίκη και την Αγκόλα, όπου κάποιοι Πορτογάλοι επιστρέφουν. Καθώς η Ευρώπη κλείνει τα σύνορά της, η Αφρική θα πρέπει να ανοίξει τα δικά της. Έτσι, μου φαίνεται ότι μόνο αν η Αφρική γίνει αυτός ο τεράστιος χώρος κυκλοφορίας θα μπορούσε να επωφεληθεί από τη γεωπολιτική αναδιάταξη του κόσμου που βρίσκεται σε εξέλιξη.

Μέσα σε αυτή την αναδιάρθρωση, κάτι ίσως ακόμα κρατάει πίσω την Αφρική είναι η στερεοτυπική εικόνα που έχουν οι Ευρωπαίοι και οι Αμερικανοί για την Αφρική και τους ανθρώπους της. Πρόσφατα, όταν ο κοινωνιολόγος Jean Ziegler παρουσίαζε το βιβλίο του για την παγκόσμια επισιτιστική κρίση, ένας Ελβετός δημοσιογράφος τον ρώτησε αν η χαμηλή παραγωγικότητα της γεωργίας στην Αφρική οφείλεται στην τεμπελιά των Αφρικανών αγροτών –πρόκειται για μια πολύ στερεοτυπική, αν όχι ρατσιστική διατύπωση, αλλά μου φαίνεται ότι η προκατάληψη αυτή είναι κοινή μεταξύ των Ευρωπαίων. Θα πρέπει να ανησυχούν οι Αφρικανοί για την εικόνα αυτή, ή μήπως πρέπει απλά να την αγνοήσουν;

Νομίζω ότι πρέπει να αφήσουμε τους Ευρωπαίους να αντιμετωπίσουν μόνοι τους τη δική τους ηλιθιότητα, διότι έχουμε πολύ πιο επείγοντα καθήκοντα και έργα να φροντίσουμε. Δεν έχουμε την πολυτέλεια να σπαταλάμε την πολύτιμη ενέργειά μας για να ασχολούμαστε με τη διανοητική ασθένεια που προκάλεσε η Ευρώπη στην Αφρική και αλλού. Έτσι, η Ευρώπη θα πρέπει να αντιμετωπίσει τις δικές της διανοητικές ασθένειες, και η πρώτη από αυτές είναι ο ρατσισμός. Έλεγα ότι η αφρικανική ατζέντα στον κόσμο που διαμορφώνεται μπροστά μας, έναν κόσμο στον οποίο η Κίνα αναδύεται ως πολύ σημαντικός παίκτης, έναν κόσμο στον οποίο η μόνη πρόταση που έρχεται από την ετοιμοθάνατη αμερικανική αυτοκρατορία είναι ακόμη περισσότερος μιλιταρισμός, στον οποίο η μόνη ιδέα που έρχεται από την Ευρώπη είναι να συμπτυχθούμε και να χτίσουμε γύρω μας ένα φρούριο … αυτό που πρέπει να επιδιώξει η Αφρική είναι να γίνει το κέντρο του εαυτού της, και να βάλει τους ανθρώπους της να δουλέψουν για το σκοπό αυτό. Δηλαδή να ξανα-φανταστεί μια νέα πολιτική κινητικότητας που συνεπάγεται εσωτερικές μεταναστεύσεις και τη δημιουργία νέων διασπορών ή συνδέσμων με τις παλιές, και να αναπροσανατολίσει την ενέργειά της προκειμένου να υποδεχθεί ποσά ενέργειας που έρχονται από άλλα μέρη του κόσμου, όπως η Βραζιλία, η Ινδία και η Κίνα. Όλα αυτά μου φαίνονται πιο συναρπαστικά από την παλιά και αποτυχημένη προσπάθεια να κάνουμε την Ευρώπη να δει τον εαυτό της ως κάτι περισσότερο από μια απλή επαρχία ενός ευρύτερου πλανήτη.

Ποια μπορεί λοιπόν να είναι η αφρικανική συμβολή σε ένα μελλοντικό κόσμο; Ειδικά έχοντας κατά νου την ιδέα ότι απομακρυνόμαστε από έναν κόσμο στον οποίο η Αφρική εξαρτάται από άλλους. Ανέφερες προηγουμένως τους υπάρχοντες τρόπους κυκλοφορίας. Τι ρόλο θα παίξουν σε αυτή την κίνηση αυτόχθονες αντιλήψεις της ανθρωπότητας, όπως το Ubuntu;

Από θεωρητική άποψη, υπάρχουν μια σειρά δυνατότητες. Όταν κοιτάξουμε την πολιτιστική ιστορία της ηπείρου μας, μου φαίνεται ότι χαρακτηρίζεται από τουλάχιστον τρία στοιχεία που μπορεί εννοιολογικά να θεωρηθούν δημιουργικά. Η πρώτη είναι η ιδέα της πολλαπλότητας. Κοιτάξτε οποιοδήποτε ατομικό πράγμα στην ήπειρο, και θα δείτε ότι εμφανίζεται πάντα κάτω από το σημάδι του πολλαπλού: η ιδέα του ενός Θεού είναι εντελώς ξένη προς την ήπειρο, πάντα υπήρχαν πολλοί θεοί· οι μορφές γάμου· οι μορφές των νομισμάτων· οι ίδιες οι κοινωνικές μορφές είναι πάντοτε σημαδεμένες από το στοιχείο της πολλαπλότητας. Μία από τις τραγωδίες της αποικιοκρατίας ήταν ότι διέγραψε το στοιχείο της πολλαπλότητας, το οποίο ήταν μια πηγή πλούτου για την κοινωνική ανάπτυξη στην προ-αποικιακή Αφρική, και το αντικατέστησε από το παράδειγμα του «ενός», το μονοθεϊστικού τύπου παράδειγμα. Επομένως, πώς μπορούμε να ανακτήσουμε την ιδέα της πολλαπλότητας ως ακριβώς μια πηγή πλούτου για την οικοδόμηση της ηπείρου μας, την αναδημιουργία της, αλλά και για την οικοδόμηση του κόσμου;

Μια άλλη σημαντική έννοια που δεν έχει διερευνηθεί πολύ, αλλά προέρχεται από την αφρικανική ιστορική και πολιτιστική εμπειρία, είναι οι τρόποι της κυκλοφορίας και της κινητικότητας, της κίνησης. Σχεδόν τα πάντα ήταν σε κίνηση. Δεν ήταν καθόλου αλήθεια, όπως υπέθετε ο Χέγκελ, και όλοι όσοι στηρίχθηκαν σε αυτόν, ότι η Αφρική ήταν μια κλειστή ήπειρος –κάθε άλλο. Ήταν πάντα μια ήπειρος σε κίνηση.

Μίλησα πρώτα για πολλαπλότητα, μετά για κυκλοφορία, και η τρίτη έννοια είναι η σύνθεση. Τα πάντα είναι σύνθεση –κατά τρόπο ώστε η οικονομία βιώνεται σε καθημερινή βάση. Ανέφερες το Ubuntu: αυτό δηλώνει τη διαδικασία του γίγνεσθαι πρόσωπο, μια ορισμένη πρόταση που δεν αφορά την ταυτότητα ως μεταφυσική ή οντολογική κατηγορία, όπως στη δυτική παράδοση, αλλά μια διαδικασία του γίγνεσθαι, ως μια σχέση· μία σχέση στην οποία το «εγώ», δηλαδή το υποκείμενο, γίνεται κατανοητό σαν κάτι που φτιάχνεται και ξαναφτιάχνεται από την ηθική αλληλεπίδραση με ό,τι ή όποιον δεν είναι αυτό. Και μάλιστα, η ιδέα ότι το άλλο είναι ένα άλλο εγώ, το άλλο είναι το άλλο μόνο στο βαθμό που είναι ένας άλλος ή μία άλλη εγώ. Ότι το άλλο δεν είναι έξω από τον εαυτό μου, είμαι ο δικός μου άλλος σε κάποιο βαθμό.

Έτσι, υπάρχει μια ολόκληρη σειρά από τομείς στους οποίους μπορεί να υπογραμμιστεί η συμβολή της Αφρικής στον κόσμο των ιδεών της πρακτικής προς όφελος του κόσμου με επιπτώσεις για πάρα πολλά πράγματα: τις θεωρίες ανταλλαγής, τις θεωρίες της δημοκρατίας, τις θεωρίες των ανθρώπινων δικαιωμάτων, και τα δικαιώματα άλλων ειδών, μεταξύ των οποίων και τα φυσικά είδη, σε αυτήν την εποχή οικολογικής κρίσης. Είναι μια δουλειά που δεν έχει γίνει, αλλά είναι καιρός να την κάνουμε.