Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί μετάφραση εκτεταμένων αποσπασμάτων από την παρουσίαση ευρημάτων της έρευνας του Ινστιτούτου Κοινωνικών και Ανθρωπιστικών Επιστημών των Σκοπίων με τίτλο «Το πρόγραμμα «Σκόπια 2014» και οι επιπτώσεις του στην αντίληψη περί μακεδονικής εθνικής ταυτότητας μεταξύ των πολιτών των Σκοπίων». Η πλήρης μορφή υπάρχει στην ιστοσελίδα του Ινστιτούτου στα αλβανικά, τα αγγλικά και τα μακεδονικά.

 μετάφραση (από τα αγγλικά): Άκης Γαβριηλίδης

  Σύνοψη

 

Ξεκινώντας από την παραδοχή ότι το πολιτιστικό πρόγραμμα «Σκόπια 2014», παράγοντας συμβολισμούς με διακριτές ιστορικές και αισθητικές αναφορές στο επίπεδο του υλικού πολιτισμού (μνημεία και αρχιτεκτονική), αποσκοπεί να επιβεβαιώσει, να ενισχύσει και να διασφαλίσει τη διατήρηση μιας ιστορικής αλήθειας σχετικά με τη μακεδονική ταυτότητα ως της μόνης αλήθειας, η παρούσα έρευνα έχει ως στόχο να εξετάσει κατά πόσο το πρόγραμμα σημείωσε επιτυχία με βάση τις δικές του φιλοδοξίες. Για να μετρήσουμε αυτή την επιτυχία, χρησιμοποιήσαμε δείκτες που να αντανακλούν την αντίληψη πολιτών των Σκοπίων οι οποίοι ταυτοποιούνται ως «εθνικά Μακεδόνες» όσον αφορά τις φιλοδοξίες του Προγράμματος να αντανακλά την αλήθεια σχετικά με την εθνική ταυτότητα, να συμβάλει στη «διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς» και να αναδείξει την ιστορική αλήθεια σχετικά με την μακεδονική εθνική και εθνοτική ταυτότητα. Με την κεντρικότητα των αγαλμάτων του Μεγάλου Αλεξάνδρου και του πατέρα του, Φιλίππου Β ‘, είναι προφανές ότι το πρόγραμμα σκοπεύει να μεταδώσει μια αλήθεια περί αδιάκοπης ιστορικής συνέχειας του «Μακεδονικού εαυτού» από την αρχαιότητα διαμέσου της σλαβικής περιόδου των μεσαιωνικών χρόνων μέχρι τον εθνικό μακεδονικό αγώνα κατά της οθωμανικής κυριαρχίας των αρχών του 20ου αιώνα και το συνακόλουθο πρόταγμα της δημιουργίας ανεξάρτητου κράτους. Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι αναφορές στην αρχαιότητα και το αξίωμα της αδιάκοπης ιστορικής συνέχειας ουσιαστικά δεν είχαν αμφισβητηθεί από την ακαδημαϊκή σκηνή της χώρας –εκτός από λίγες εξαιρέσεις-, η έρευνα περιέλαβε επίσης ορισμένους πανεπιστημιακούς με τη μορφή ανώνυμων συνεντεύξεων και ένα κλειστό πάνελ επιστημόνων και διαμορφωτών της κοινής γνώμης.

Η μελέτη αποκαλύπτει κραυγαλέες διαφορές μεταξύ της αντίληψης των πολιτών για την «πραγματική μακεδονική ταυτότητα» και εκείνης που προωθεί το κράτος. Αποκαλύπτει επίσης ότι οι πανεπιστημιακοί, όταν κλήθηκαν να σχολιάσουν ανώνυμα, επιβεβαιώνουν τη θέση ότι κάθε εθνική ταυτότητα είναι κατασκευασμένη, εκφράζουν θεμελιώδη δυσπιστία για κάθε αρχαιολατρία [primordialism] και αδυνατούν να δικαιολογήσουν το πρόγραμμα όταν βρίσκονται αντιμέτωποι με τις απαντήσεις των πολιτών στην έρευνα.

Όλοι οι ακαδημαϊκοί, καθώς και οι απλοί πολίτες, που συμμετείχαν στη μελέτη, ζήτησαν απόλυτη ανωνυμία, και εμείς τους την εγγυηθήκαμε. Σχεδόν όλοι ανέφεραν ρητά ότι φοβούνται να προβληματοποιήσουν δημοσίως το πρόγραμμα.

Η έναρξη του προγράμματος «Σκόπια 2014» συμπίπτει με μια σειρά απογοητεύσεις από το ΝΑΤΟ και την ΕΕ, που συνεπάγονται μια επ’ άπειρον αναβολή της ένταξης και στους δύο οργανισμούς, λόγω της «διαμάχης για το όνομα» ανάμεσα στην Ελλάδα και τη Μακεδονία, η οποία έφτασε στο αποκορύφωμά της Σύνοδο Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Βουκουρέστι το 2008. Έχοντας ολοκληρώσει το πρώτο μέρος της μελέτης, την ποιοτική έρευνα, ισχυριζόμαστε ότι, αν το Πρόγραμμα «Σκόπια 2014» επιδιώκει να «θεραπεύσει τον πληγωμένο εγωισμό» των Μακεδόνων, δεν τα καταφέρνει. Διότι εισάγει ένα ξένο πολιτιστικό παράδειγμα που φαίνεται να βαθαίνει την αίσθηση μιας έξωθεν επιβεβλημένης άρνησης εκείνου που γίνεται βαθιά αισθητό ως η αλήθεια της μακεδονικής ταυτότητας (όπως αυτή εκφράστηκε από τους πολίτες των Σκοπίων που πήραν μέρος στη μελέτη).

Από την έναρξη του Προγράμματος «Σκόπια 2014» στις αρχές του 2010, μέχρι τον Απρίλιο του 2013, ανεγέρθηκαν στο πλαίσιό του 35 συνολικά αντικείμενα κυρίως σε στυλ νεοκλασικό ή που να προσεγγίζει το μπαρόκ (κτίρια, αγάλματα και μνημεία), μετά από απόφαση –και με κεφάλαια- του Υπουργείου Πολιτισμού. Πολλά από τα πιο μνημειώδη αγάλματα (μεταξύ των οποίων και ο «Έφιππος Πολεμιστής» που παριστάνει τον Αλέξανδρο τον Μέγα) κατασκευάστηκαν με πρωτοβουλία του Δήμου του Κέντρου. Μέχρι σήμερα για το έργο έχουν δαπανηθεί συνολικά 207.872.492 ευρώ.

Η εμμονή στο να ενσωματωθεί η αρχαία μακεδονική ιστορία στη διαμόρφωση της σύγχρονης μακεδονικής ταυτότητας, φαίνεται να είναι μια προφανής απάντηση στην απογοήτευση που προκάλεσαν τα γεγονότα της Συνόδου Κορυφής του ΝΑΤΟ στο Βουκουρέστι το 2008 και η ρητή απαίτηση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής να επιλυθεί το ζήτημα του ονόματος πριν από την επίσημη έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων.

 

Θεωρητικό πλαίσιο και μεθοδολογική προσέγγιση της έρευνας

Η πολυπλοκότητα του προγράμματος «Σκόπια 2014», το οποίο περιλαμβάνει αισθητικές και πολιτιστικές διαδικασίες, ενισχύεται από ακαδημαϊκή νομιμοποίηση, και στοχεύει να εξαγγείλει μια αλήθεια –ή «την αλήθεια»- σχετικά με τη μακεδονική ταυτότητα, μας επιβάλλει να το αναλύσουμε από διάφορες πλευρές και να προσφύγουμε στην ποιοτική ερευνητική προσέγγιση. Τα κύρια ερευνητικά εργαλεία που κινητοποιήσαμε ανήκουν στις εθνογραφικές και ανθρωπολογικές μελέτες πεδίου, ενώ η ερμηνεία προσφεύγει στην πολιτιστική και πολιτική ανάλυση.

Η υπεροχή των ανθρωπολογικών και εθνογραφικών εργαλείων έρευνας και η έμφαση στην πολιτισμική πολιτική ανάλυση υπαγορεύονται όχι μόνο από τη φύση του υπό μελέτη φαινομένου, αλλά και από το γεγονός ότι η δομή και το θεσμικό σύστημα του έθνους-κράτους στηρίζονται στο «πολιτιστικό κεφάλαιο» (Bourdieu). Το τελευταίο αποτελεί μια κοινωνιακή δομή και διαδικασία στην οποία μετέχουν εξίσου η «ελίτ» όσο και οι «απλοί άνθρωποι»​. Περιλαμβάνει, επίσης, το επίσημο πολιτιστικό προφίλ που ένα έθνος επιδιώκει να παρουσιάζει σε διεθνές επίπεδο, αλλά και τις καθημερινές κουλτούρες οι οποίες λειτουργούν μέσα από κώδικες «πολιτιστικής οικειότητας» (Herzfeld) ως τα κύρια μέσα για να προσδιορίσει κανείς τον εαυτό του και τους άλλους ως μέλη της ίδιας συλλογικότητας. Η «πολιτιστική οικειότητα» σχετίζεται με την κουλτούρα με την οποία ταυτιζόμαστε αμεσότερα ως πιο οικεία, και το συμβολισμό της, αλλά όχι τις όψεις της συλλογικότητας που θα θέλαμε να δει ένας ξένος. Η καθημερινή κουλτούρα και οι κώδικες της οικειότητάς της είναι κάτι που τα κρατικά όργανα ενεργοποιούν και ιδιοποιούνται κατά την οικοδόμηση και εδραίωση της επίσημης εθνικής αφήγησης[1].

Σύμφωνα με τη θεωρία τού Χέρτσφελντ περί πολιτιστικής οικειότητας, η «ενοχλητική» (και ιδιωτική) πλευρά της εθνικής αίσθησης ιδιαιτερότητας, και τα σύμβολά της, «εξυγιαίνονται» αναλαμβάνοντας λειτουργική θέση στην καθαρή αφήγηση του εαυτού που παρουσιάζεται διεθνώς. Με άλλα λόγια, η καθημερινή κουλτούρα πρέπει να προβληθεί και να ενεργοποιηθεί –ή να ενσωματωθεί- στην επίσημη εθνική αφήγηση, προκειμένου να εγκριθεί ή να αναγνωριστεί από τη συλλογικότητα την οποία φιλοδοξεί να εκπροσωπήσει.

 

Ερωτήσεις της έρευνας
– Το «Σκόπια 2014», ως πρόταγμα πολιτιστικής και εθνικής οικοδόμησης που θεσπίζει μια «αλήθεια» σχετικά με έναν εθνικό εαυτό, λειτουργεί με τους υπάρχοντες κώδικες πολιτιστικής οικειότητας, δηλαδή την καθημερινή κουλτούρα και την άυλη πολιτιστική κληρονομιά; (Αφού η «αλήθεια» που διακυβεύεται δεν είναι μόνο ιστορική, αλλά και αισθητική ή πολιτισμική, εφόσον τα στυλ του οιονεί-μπαρόκ και του νεοκλασικισμού είναι τα μόνα στυλ που επιτρέπεται στο πλαίσιο του έργου.)
– Ποιες είναι οι συνέπειες του αισθητικο-πολιτιστικού, ακαδημαϊκού και εθνογενετικού προτάγματος «Σκόπια 2014» σχετικά με την αντίληψη της εθνικής ταυτότητας; Ειδικότερα, υπάρχουν αλλαγές σε σχέση με την αίσθηση και τους τρόπους ταυτοποίησης με τον εθνικό εαυτό πριν από την έναρξη του έργου;

– Υπάρχει κάποια σύγκλιση ανάμεσα στην αλήθεια της επίσημης αφήγησης για την ιστορία και τις εθνικές καταβολές, αφενός, και αφετέρου την καθημερινή οικειοποίηση και ανακωδικοποίησή της; Εάν υπάρχουν αναντιστοιχίες, ποιες είναι αυτές;

– Εφόσον τους εγγυηθούμε ανωνυμία, θα μπορούσαν οι εμπειρογνώμονες και ακαδημαϊκοί από τους αντίστοιχους τομείς (πολιτισμικές σπουδές, ανθρωπολογία, ιστορία, εθνολογία) να υποστηρίξουν ότι η εθνική ποιητική που επεξεργάστηκαν τα θεσμικά όργανα του κράτους είναι καλό να ακολουθεί μια ατζέντα οικοδόμησης ταυτότητας ερήμην της αντίληψης του πληθυσμού των Σκοπίων; (ασχέτως του αν υπάρχει αρμονία ή ασυμφωνία μεταξύ των δύο).

– Το πρόγραμμα «Σκόπια 2014» αντανακλά την κυρίαρχη αίσθηση ή αντίληψη περί εθνικής ταυτότητας που συμμερίζεται ο μέσος πολίτης των Σκοπίων, ή μήπως εισάγει πολιτισμικούς κώδικες που γίνονται αντιληπτοί ως ξένοι σε σχέση με αυτό που βιώνεται σε επίπεδο οικειότητας ως «μακεδονική ταυτότητα»;

– Το Πρόγραμμα, ως αντίδραση σε μια σειρά από απογοητεύσεις όσον αφορά την ΕΕ και το ΝΑΤΟ, αποτελεί αποτελεσματική μορφή υπεράσπισης της εθνικής αξιοπρέπειας μέσω της επιβεβαίωσης και της τόνωσης της μακεδονικής ταυτότητας;

 

Κύρια ευρήματα:

 

(…)

 

Η αίσθηση «πολιτιστικής ντροπής» είναι κυρίαρχη: «κατωτερότητα», «αδυναμία», «το ότι δεν ξέρουμε ποιοι είμαστε», «έλλειψη αυτοπεποίθησης και αυτοσεβασμού», «έλλειψη εκπαίδευσης και υψηλότερης επίγνωσης» (με την οποία προφανώς εννοείται η προσχώρηση σε ό,τι συνήθως θεωρείται ως «ευρωπαϊκές αξίες»), εμφανίζονται όχι μόνο ως την επαίσχυντη πτυχή που θα έπρεπε να κρύψουμε αλλά και ως η «ουσία που ορίζει» τη μακεδονική ταυτότητα. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι η ομάδα εστίασης που αποτελούνταν από εθνοτικές μειονότητες εξέφρασε τις ίδιες αντιλήψεις. Κατόπιν τούτου, στην πτυχή της πολιτιστικής οικειότητας που προκαλεί ντροπή προσδώσαμε το καθεστώς του «πυρήνα της εθνικής ταυτότητας». Παραθέτουμε στη συνέχεια τα στοιχεία που τεκμηριώνουν το συγκεκριμένο εύρημα:

• Παθητικότητα, αυτολύπηση 21%
• Σύγχυση ταυτότητας, κατωτερότητα και απογοήτευση 32%
• TV – Ειδήσεις / Πολιτική και μανιώδης παρακολούθηση τουρκικών σήριαλ 31%
• Έλλειψη εκπαίδευσης και βασικών γνώσεων 16%

 

Όσον αφορά την ενεργοποίηση της καθημερινής κουλτούρας, τα ευρήματα δείχνουν ότι το πολιτιστικό πρόγραμμα «Σκόπια 2014» είναι τελείως αποκομμένο από τους κώδικες πολιτιστικής οικειότητας που γίνονται αντιληπτοί ως αναντίρρητα χαρακτηριστικά της μακεδονικής κουλτούρας εγγεγραμμένα στην πολιτιστική της κληρονομιά. Μεταξύ των ερωτηθέντων φαίνεται να υπάρχει συναίνεση ότι τα πιο πολύτιμα και χαρακτηριστικά σημάδια της μακεδονικής κουλτούρας ανήκουν στον άυλο πολιτισμό: παραδοσιακή λαϊκή μουσική και χορός, φαγητό, γλώσσα και παραδοσιακό ύφος ζωής που συνδέεται με τις ορθόδοξες χριστιανικές αξίες. Η ομάδα με τις εθνικές μειονότητες έχει την ίδια αντίληψη.

 

Ως προς την ιστορική περίοδο που ορίζει τη μακεδονική ταυτότητα, το σύνολο των ερωτηθέντων ξεχώρισε τις ακόλουθες περιόδους ως πιο σημαντικές:

– την περίοδο «komiti», δηλαδή του ανταρτοπολέμου με στόχο τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους, με πρωτεργάτη την ΕΜΕΟ/ TMORO, περί τα τέλη του 19ου αιώνα – αρχές 20ού,

– την περίοδο του λεγόμενου διαφωτισμού (πνευματική εθνική αφύπνιση που προηγείται ή συμπίπτει με την «περίοδο komiti»),

– και, τέλος, τους παρτιζάνους (μαχητές για ένα αναγνωρισμένο κράτος ως τμήμα της Γιουγκοσλαβίας, με πρωτεργάτη το ΚΚΓ).

Οι ερωτηθέντες εξέφρασαν αίσθηση είτε αντίθεσης, είτε αδιαφορίας για την περίοδο της αρχαιότητας. Τα αισθήματα αδιαφορίας ήταν παρόντα επίσης και σε όσους δεν έχουν τίποτα εναντίον ή και υποστηρίζουν την κατασκευή του αγάλματος του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

 

Η πιο σημαντική ιστορική φυσιογνωμία, σύμφωνα με τους ερωτηθέντες, είναι ο Γκότσε Ντέλτσεφ (επαναστάτης της ΕΜΕΟ στο γύρισμα του 20ού αιώνα) και ο Νίκολα Κάρεφ (επαναστάτης της ΕΜΕΟ). Αναφέρθηκαν επίσης ο Κράλε Μάρκο (μυθική φιγούρα του μεσαίωνα) και ο Αλέξανδρος ο Μέγας, από μία φορά ο καθένας.

 

Όσον αφορά τα ίδια τα μνημεία και τα αρχιτεκτονικά σχέδια, δεν υπήρχε τόσο μεγάλη ομοιογένεια: η μεγάλη πλειοψηφία τα απορρίπτει (67%), ενώ ένα ποσοστό (16%) τα εγκρίνει με επιφυλάξεις, οι οποίες αφορούν: το ότι είναι υπερβολικά ως προς τον αριθμό των μνημείων, το στυλ, τα χρήματα που ξοδεύτηκαν, την πολιτιστική οικειότητα, και –το κυριότερο- την περιθωριοποίηση των πιο σημαντικών ιστορικών περιόδων και μορφών υπέρ της αρχαιότητας.

 

Συμπέρασμα

 

Ως πρόταγμα εθνικής οικοδόμησης βασισμένο στον ορισμό και τον αναπροσδιορισμό της εθνικής κουλτούρας, το πρόγραμμα «Σκόπια 2014» δεν λειτουργεί με τους πολιτιστικούς κώδικες της καθημερινής κουλτούρας που επιτρέπουν να μεταδοθεί το πολιτιστικό μήνυμα έτσι ώστε να μπορεί να το οικειοποιηθεί η πλειοψηφία και να το ενσωματώσει στην κυρίαρχη αντίληψη περί ταυτότητας. Το αποτέλεσμα είναι ένα ξένο και αποξενωτικό πολιτιστικό μόρφωμα εν μέσω μιας πολιτιστικής αντίληψης που παραμένει αδιάφορη προς αυτό. Οι ομάδες εστίασης των εμπειρογνωμόνων και των συνεντεύξεων ομοφωνούν ως προς την έλλειψη αισθητικής (το κατατάσσουν στο «κιτς») και την απρόσφορη μυθολογικοποίηση της ιστορίας. Κατά τους εμπειρογνώμονες που μετείχαν στη μελέτη, το «Σκόπια 2014» δεν αντιστοιχεί στην επικρατούσα αίσθηση εθνικής ή εθνοτικής ταυτότητας και την αντίληψη των ιστορικών περιόδων και της αισθητικής διάστασης ως διαμορφωτικής της μακεδονικής ταυτότητας.