του Παύλου Χατζόπουλου

Στις αναπαραστάσεις της ποπ κουλτούρας η τιμωρία των μηχανών έχει την τάση να συνδέεται με ένα -έστω εφήμερο- τέλος. Η τιμωρία της μηχανής πραγματώνεται και συνήθως δραματοποιείται με την απόδοση κάποιων ανθρωπόμορφων χαρακτηριστικών στην συγκεκριμένη μηχανή. Δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα. Η τιμωρία του hardware ισοδυναμεί με την καταστροφή ή την αποσύνδεσή του. Ο HAL 9000 στο 2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος αποσυνδέεται από τον αστροναύτη David Bowman αφότου έχει σκοτώσει το υπόλοιπο πλήρωμα του διαστημόπλοιου και απειλεί και την δική του ζωή. Λίγο πριν την οριστική αποσύνδεσή του, ο HAL προσπαθεί να ικετεύσει τον αστροναύτη: «Dave σταμάτα, φοβάμαι» και όταν αντιλαμβάνεται ότι το τέλος του είναι οριστικό, συνεχίζει τραγουδώντας το Daisy Bell: «Daisy / Give me your answer do/ I’m half crazy / all for the love of you».

Η τιμωρία του software ισοδυναμεί με το σβήσιμό του. Προς το τέλος του 3ου μέρους της τριλογίας του Matrix ο πράκτορας Smith σβήνεται οριστικά από το λογισμικό-matrix. Στην πορεία της τριλογίας ο πράκτορας Smith καταφέρνει να αποκτήσει τα χαρακτηριστικά ενός κακόβουλου λογισμικού-ιού: μπορεί να αντιγράφει τον εαυτό του ανεξέλεγκτα πάνω σε κάθε εικονικό σώμα που εμφανίζεται στο matrix. Η τελική νίκη του ιού-Smith, η αντιγραφή του πάνω στο σώμα του Neo (ο οποίος αποτελεί και το τελευταίο εμπόδιο στην απόλυτη κυριαρχία του), σηματοδοτεί και το τέλος του. Χωρίς ο Smith να το ξέρει, ο Neo έχει συνδεθεί με τον πηγαίο κώδικα του matrix. Ο πηγαίος κώδικας καταφέρνει έτσι να αποκτήσει ξανά πρόσβαση στον ιό-Smith και να τον σβήσει οριστικά. Το λογισμικό-matrix κάνει επανεκκίνηση και η προηγούμενη ομαλή λειτουργία του αποκαθίσταται.

Οι μηχανές πρέπει να τιμωρηθούν επειδή η αυτονόμησή τους έχει θέσει σε κίνδυνο τον άνθρωπο-χρήστη (2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος) ή τον άνθρωπο-θύμα τους και ταυτόχρονα άλλες μηχανές (Matrix). Η τιμωρία των μηχανών φαίνεται σαν οριστική αλλά συνήθως ο φόβος για την ενδεχόμενη ανεξέλεγκτη λειτουργία τους παραμένει: οι συγκεκριμένες μηχανές ίσως να μην είναι οι μόνες που θα αυτονομηθούν προκαλώντας ανωμαλίες στο σύστημα . Η αυτονόμηση και άλλων μηχανών υπονοείται, σε πολλές περιπτώσεις, ότι ελοχεύει σαν δυνητικός κίνδυνος. Χαρακτηριστική εδώ είναι η τελευταία σκηνή της ταινίας I Robot με την αμφίσημη απελευθέρωση των ρομπότ που φαίνεται να έχουν ομαλοποιηθεί(;) μετά από την αποτυχημένη προσπάθειά τους να κυριαρχήσουν πάνω στους ανθρώπους. Ακόμα όμως και η αναγνώριση τέτοιων ενδεχόμενων μελλοντικών κινδύνων είναι καθησυχαστική.

Το ανθρώπινο βλέμμα αυτό-καθησυχάζεται ή αυτο-επιβεβαιώνεται για την δυνατότητα του ελέγχου των μηχανών ανακαλώντας έμμεσα το παράδειγμα της πειθαρχίας κατά Φουκώ. Η επιβολή της τιμωρίας στην εποχή της πειθαρχίας προϋποθέτει δηλαδή τον διαχωρισμό και την εξατομίκευση των υποκειμένων. Οι μηχανές κατά ανάλογο τρόπο, και εδώ παίζει κεντρικό ρόλο η στρατηγική ανθρωπομορφισμού τους, εξατομικεύονται και άρα καθίστανται ικανές να ελεγχθούν και να τιμωρηθούν. Οι μηχανές πρέπει να είναι εξατομικεύσιμες ανάλογα με την αποστολή τους και τη δυνατότητα να τεθούν υπό παρακολούθηση και να ελεγχθούν. Εδώ όμως φτάνουμε στο σημείο όπου γίνεται ορατή η ριζοσπαστική ασυμμετρία των σύγχρονων δικτυωμένων μηχανών στο ενδεχόμενο της τιμωρίας τους: ότι δηλαδή η ίδια λογική της λειτουργίας τους τις καθιστά μη-διαχωρίσιμες και μη-εξατομικεύσιμες. Περνώντας από την ποπ κουλτούρα στην θεωρία των δικτύων μπορούμε να δούμε τη λειτουργία των δικτυωμένων μηχανών σαν την υπέρβαση της όποιας δυνατότητας αυτονόμησης ή της ύπαρξης αυτόνομης οντότητας. Οι δικτυωμένες μηχανές αποκλείουν ακριβώς αυτό: την εξατομίκευσή τους, άρα και τη δυνατότητα ενός οριστικού τέλους στην όποια ανώμαλη λειτουργία τους, άρα και την τιμωρία τους.

Ένα πρώτο παράδειγμα είναι οι ιοί που κινούνται στο δίκτυο. Οι σύγχρονοι ιοί του δικτύου έχουν την τάση να γίνουν αυτο-μεταλλασόμενοι: δεν είναι προγραμματισμένοι να αναπαράγουν τον εαυτό τους (όπως ο πράκτορας Smith), δεν αναπαράγονται στη βάση μίας συγκεκριμένης ταυτότητας που είναι αναγνωρίσιμη και άρα μπορεί και να σβηστεί οριστικά. Αντίθετα, οι κυκλοφορία των ιών στο δίκτυο βασίζεται στην αναπαραγωγή της μετάλλαξή τους: οι δικτυωμένοι ιοί είναι μηχανές μετάλλαξης. Όχι μόνο το σβήσιμο τέτοιων ιών δεν μπορεί, σαν αποτέλεσμα, να είναι ποτέ οριστικό ,αλλά και οι πιθανές μεταλλάξεις τους είναι αδύνατο να διαχωριστούν, να επιτηρηθούν, να χαρτογραφηθούν. Ένα αντίστοιχο παράδειγμα, είναι η εξέλιξη των botnet (δικτύων υπολογιστών-ρομπότ) που συνήθως συνδέονται με την κυκλοφορία πάσης φύσης ιών, spam, επιθέσεων στο διαδίκτυο. Τα botnet, τα ημί-κρυφα δίκτυα που βρίσκονται μέσα στο κυρίως δίκτυο και μπορούν να προκαλέσουν ανά πάσα στιγμή κάποια ανωμαλία στην λειτουργία του, είναι αδύνατον πλέον να ταυτοποιηθούν και άρα να αδρανοποιηθούν. Τα botnet τείνουν να μην έχουν πλέον σταθερή ταυτότητα, η αναπαραγωγή της λειτουργίας του βασίζεται στην συνεχή μετάλλαξή τους.

Πίσω στην ποπ κουλτούρα. Πώς θα μπορούσε να δειχθεί το (α)τιμώρητο των δικτυωμένων μηχανών; Ίσως με το τραγούδι Computerlove των Kraftwerk*: «I don’t know what to do / I need a rendezvous / computer love / computer love».